tevhid-sancagi.tr.gg

İLKELER ve AMAÇLAR

Allah'ın buyrukları ve yasakları elbetteki kulların iyiliği içindir. İslâm bilginleri

bütün hükümlerin insanların yararlarını gerçekleştirme amacına yönelik

olduğu konusunda görüş birliği etmişlerdir. Bu bakımdan, Allah'ın

yapılmasını istediği şeylerde kullar için çok büyük faydalar, yasakladığı

şeylerde ise büyük zararlar bulunduğu kesindir. Kur'ân-ı Kerîm'de akla aykırı

hiçbir emir ve yasak bulunmamakla birlikte, bütün emir ve yasakların

yarar ve hikmetlerini bilmek de mümkün değildir. Kaldı ki, ibadetler dinin

bir yönüyle akıl üstü ve bir yönüyle sembolik törenleri kapsamında değerlendirildiği

vakit, o dinin mensupları, benimsemiş oldukları dinin bu gereklerini

bir hikmet, bir yarar arama telâşına düşmeden yerine getirmek durumundadırlar.

Bununla birlikte öteden beri İslâm bilginleri çeşitli ibadetlerin

yarar ve hikmetleri konusunda kafa yormuş, bunların kişisel pratik yararlarından

çok, insan nefsinin arındırılması ve yükseltilmesi yolunda fonksiyonel

hale getirmeye çalışmışlardır. İbadetleri, bir hedefe erişmenin yolu olarak

görebilenler için bu kulluk görevleri, artık sırtta taşınan ve bir an önce indirilmeye

çalışılan bir yük olmaktan çıkar ve âdeta üzerinde yükseklere ulaşılan

bir araç haline gelir. İbadet esasen Hakk'ın emrine riayet olduğu gibi,

sonuç itibariyle, halkın hakkına riayeti de içerir. Bu sebeple de ibadette

Hakk'ın ve halkın hukukuna riayet birlikte gerçekleşir.

İslâm dini ferdin toplum içinde uyumlu, güvenilir ve hoşgörülü olmasını

sağlamaya yönelik düzenlemeler getirdiği gibi onun yaratıcı ile olan bağlantısını

daha derinden hissetmesine, devam ettirmesine ve geliştirmesine hizmet

edecek düzenlemeler de getirmiştir. Hukuka riayet bakımından halkı ve Hakk'ı

birbirinden ayırmak isabetli olmadığı gibi, halk ile ilişkilerin Hakk'ı ilgilendirdiğini

göz ardı etmek de mümkün değildir. Peygamberimiz’in "İnsanlara teşekkür

etmeyen Allah'a şükretmez" (Ebû Dâvûd, “Edeb”, 11), "Merhamet etmeyene

merhamet olunmaz" (Buhârî, “Edeb”, 18; Müslim, “Fezâil”, 65) ve "Hakkında

üç komşusunun olumlu tanıklıkta bulunduğu kişiyi Allah affetmiştir"

(Tirmizî, “Cenâiz”, 63) gibi ifadeleri bu bağlantıyı işaretlemektedir. Yûnus da

her halde "Yaratılanı sevdik yaratandan ötürü" derken vurguyu aynı noktaya

yapıyordu. Bu itibarla İslâm, kişinin yaratanı ile gönül bağına, kendisiyle barışık

olmasına önem verdiği gibi insanlarla "iyi geçim"ine de aynı önemi vermiştir.

Gazzâlî orucun üç derecesinden bahsederken, bedende iştah ve şehvetin

tatmin yeri ve aracı olan iki âzayı yani mide ve cinsel organı, iştah ve şehvet

duyduğu şeylerden mahrum etmekten ibaret olan orucu, "sıradan insanların

orucu" (avam orucu) olarak; buna ilâveten gözü, kulağı ve diğer

âzaları günahtan korumayı "özel kişilerin orucu" (havas orucu) olarak ve

tüm bunlara riayet ettikten başka, kalbini düşük emellerden, dünya düşüncelerinden

kısaca, mâsivâdan arıtarak bütün varlığıyla Allah'a bağlanmayı

ise "daha özel kişilerin orucu" (ehassü'l-havâs orucu) diye tanımlar. Orucun

hangi derecesi alınırsa alınsın, ibadetin toplumsal ilişkilere, toplumsal hayata,

kısaca "iyi geçim"e yönelik olumlu sonuçları açıkça görülecektir.

İnsanların arasındaki çekişmenin, kavganın temel sebeplerinden biri insanların,

iştah ve şehvetlerini ölçüsüzce tatmin etmeye çalışması ve belki bu

amacı gerçekleştirmek üzere mal ihtiraslarıdır. Birinci kademedeki oruç bile

bu ihtirası dizginlemenin, iştah ve şehveti kontrol altına almanın bizzat gerçekleştirilen

ve tecrübe edilen bir yolu olmaktadır. İştah ve şehveti alabildiğine

ve ölçüsüzce tatmin peşinde koşmak şeytanî bir tutum olup oruç tutmak

bu yönüyle şeytanı zincire vurmak anlamına gelir.

Peygamberimiz’in, orucun ikinci yönünü vurgulayan "Oruç bir kalkandır;

sakın, oruçluyken, cahillik edip de kem söz söylemeyin. Birisi size sataşacak

veya dalaşacak olursa, 'ben oruçluyum, ben oruçluyum' deyin" sözü

(Buhârî, “Savm”, 9; Müslim, “Sıyâm”, 30), izaha gerek bırakmayacak şekilde,

"iyi geçim"i vurguluyor. Oruç, sadece iştah ve şehveti dizginlemek değildir,

ayrıca ağzını ve dilini kötü ve çirkin söz söylemekten korumaktır.

İbadetlerin sırlarını, gerçek mâna ve önemini kavrayan kimi âlimler namaz

kıldığı, oruç tuttuğu halde, hâlâ çirkin işler yapan ve fenalıktan sakınmayan

kimseyi, abdest alırken yüzünü, eline su almadan üç kere yıkayan

kimseye benzetmişlerdir: Uzaktan bakan onun abdest aldığını zannetse de o

gerçekte abdest almamaktadır. Peygamberimiz "Oruç tutan öyle insanlar

vardır ki, kârları sadece açlık ve susuzluk çekmektir" (İbn Mace, “Sıyâm”,

21) derken bu durumu kastetmiş olmalıdır.

ORUCUN MAHİYETİ ve ÖNEMİ

Oruç Farsça'daki rûze kelimesinin Türkçeleşmiş şeklidir. Arapça'sı savm

ve sıyâmdır. Savm kelimesi Arapça'da "bir şeyden uzak durmak, bir şeye

karşı kendini tutmak, engellemek" anlamında kullanılır.

Fıkıh terimi olarak ise, imsak vaktinden iftar vaktine kadar, bir amaç uğruna

ve bilinçli olarak, yeme içme ve cinsel ilişkiden uzak durmak demektir.

İmsak, Arapça'da, "kendini tutmak, engellemek" anlamına gelir. Orucun

temel unsuru da (rükün) bu anlamdır. İmsak vakti tabiri, dilimizde, oruç

yasaklarından (yeme içme ve cinsel ilişki) uzak durma vaktinin başlangıcı

anlamında kullanılır. İmsak vakti, tan yerinin ağarması (fecr-i sâdık) vakti olup, bu andan itibaren yatsı namazının vakti

çıkmış, sabah namazının vakti girmiş olur; bu vakit aynı zamanda sahurun

sona erip orucun başlaması vaktidir.

İftar vakti ise, oruç yasaklarının sona erdiği vakit anlamında olup, güneşin

batma vaktidir. Bu vakitle birlikte akşam namazının vakti de girmiş olur.

Gündüz ve gecenin teşekkül etmediği bölgelerde oruç süresi, buralara en

yakın normal bölgelere göre belirlenir.

İmsakin, ikinci fecirle başlayacağı konusunda fakihler arasında görüş

birliği olmakla birlikte, kimi fakihler bu hususta, daha ihtiyatlı olduğu gerekçesiyle

fecr-i sâdıkın ilk doğuş anına, kimileri ise oruç tutanlar lehine olduğu

gerekçesiyle ışığın biraz uzayıp dağılmaya başladığı zamana itibar edilmesini

önermişlerdir.

Âyette orucun başlangıç ve bitiş vakti, mecazi bir anlatımla şöyle belirtilir:

"...Fecrin beyaz ipliği (aydınlığı) siyah ipliğinden (siyahlığından) ayırt

edilecek hale gelinceye kadar yiyip içiniz; sonra, akşama kadar orucu tamamlayın..."

(el-Bakara 2/187).

İmsak vaktinden iftar vaktine kadar yeme, içme ve cinsel ilişkiden uzak

durmanın bir amacı olmalı ve bu iş bilinçli olarak yapılmalıdır. Bu amaç ve bilinç,

orucun Allah rızâsı için tutuluyor olmasıdır ki kısaca "niyet" tabiri ile anlatılır. Bu

amaç ve bilinç olmadığı zaman, meselâ imkân bulamadığı için veya perhiz, rejim,

zindelik gibi başka amaçlar için bu üç şeyden (yeme, içme, cinsel ilişki)

uzak durmak oruç olarak değer kazanmaz.

Oruç, Peygamberimiz’in hicretinden bir buçuk sene sonra şâban ayının

onuncu günü farz kılınmış olup, İslâm'ın beş şartından biridir. Peygamberimiz

bu hususu "İslâm beş şey üzerine kurulmuştur: Allah'tan başka Tanrı

olmadığına ve Muhammed'in O'nun kulu ve elçisi olduğuna tanıklık etmek;

namaz kılmak, zekât vermek, ramazan orucunu tutmak ve gücü yetenler

için Beytullah'ı ziyaret etmektir (hac)" diyerek bildirmiştir (Buhârî, “Îmân”,

34, 40; “İlim”, 25; Müslim, “Îmân”,

Orucun farz kılındığını bildiren âyetler de şunlardır:

"Ey iman edenler! Sizden öncekilere olduğu gibi, size de oruç tutma yükümlülüğü

getirilmiştir; bu sayede kendinizi koruyacaksınız. Oruç sayılı

günlerdedir. İçinizden hasta veya yolculukta olanlar başka günlerde tutabilirler;

hasta veya yolcu olmadığı halde oruç tutmakta zorlananlar ise bir fakir

doyumluğu fidye vermelidir. Daha fazlasını veren, kendine daha fazla iyilik

etmiş olur; fakat yine de, eğer bilirseniz, oruç tutmanız sizin için daha hayırlıdır"

(el-Bakara 2/183-184).

Oruç tutmak, diğer ibadetlere nazaran biraz daha sıkıntılı olduğu için

Allah, orucun farz kılındığını bildirirken, psikolojik rahatlatma sağlayacak ve

emre muhatap olan müslümanların yüksünmesini engelleyecek bir üslûp

kullanarak, oruç tutmanın önceki ümmetlere de farz kılındığını belirtmesi

yanında, ayrıca orucu daha sıkıntılı hale getirmesi muhtemel iki durumu

(hastalık ve yolculuk) oruç emrinin hemen peşinden geçerli mazeret olarak

zikretmiştir. Bu üslûp, meselâ öteki ümmetlerde de bulunduğu anlaşılan

namaz için kullanılmamıştır.

Oruç riyânın en az karışacağı bir ibadet olduğu için sevabı en fazla olan

ibadetlerden sayılmıştır. Peygamberimiz'den nakledildiğine göre, orucun bu

yönüne ilişkin olarak Allah, "Oruç benim içindir; onun karşılığını ben vereceğim"

(Buhârî, “Savm”, 2, 9; Müslim, “Sıyâm”, 30) buyurmuştur. Bu bakımdan

oruç tutmanın sevap olarak karşılığı oldukça yüksektir. Cennetin özel olarak

oruç tutanların girmesi için ayrılmış bulunan "reyyân" adlı kapısından girme

hakkı (Buhârî, “Savm”, 4) bu karşılığın mukaddimesi sayılmıştır.

Oruç, nefsin isteklerinden iradî olarak uzak durma olması yönüyle bir

irade eğitimine, açlık ve susuzluğun verdiği sıkıntıya dayanma yönüyle de

bir sabır eğitimine dönüşmektedir. İnsanın hayatta başarılı olabilmesi için

irade hâkimiyeti ve güçlükler karşısında dayanabilme gücü de önemli bir

role sahiptir. Nefsin isteklerinin kontrol altına alınmasında, ruhun arındırılıp

yüceltilmesinde oruç etkili bir yoldur. Bu orucun değişik biçimlerde de olsa

hemen bütün din ve kültürlerde riyâzet ve mücâhede yolu olarak mevcut

olmasını da açıklar.

Toplumsal hayatta huzursuzluklara yol açan taşkınlıklar, büyük ölçüde

insanın hayvanî yönünü tatmin eden maddî zevklere düşkünlükten kaynaklanır.

Maddî zevk deyince de akla, yeme içme ve cinsel ilişki gibi zevkler

gelir. İşte oruç, insanı maddî zevk ve şehvetler peşinde koşturan, dolayısıyla

da, Allah'ın haklarına riayet edemediği için kendisine zulmetmesine, insanların

haklarına riayet edemediği için onlara zulmetmesine sebep olan nefs-i

emmâreyi teskin etmenin de bir ilâcı, aşırılıkları törpülemenin bir çaresidir.

Oruç, yoksulların durumunu daha iyi anlamaya, dolayısıyla onların sıkıntılarını

giderme yönünde çaba sarfetmeye de vesile olur. "Tok, açın halinden

anlamaz" atasözü de bunu ifade eder.

Orucun, dinimizde önemli bir yeri olan sabır konusuyla irtibatı da burada

hatırlanmalıdır. "Namaz ve sabırla yardım isteyin" (el-Bakara 2/153) ve

"Sabredenlere ecirleri hesapsız olarak tastamam verilir" (ez-Zümer 39/10)

gibi âyetler, "Oruç sabrın yarısıdır" (Tirmizî, “Da‘avât”, 86) diyen ve orucun

Allah için olup mükafâtını da kendisinin hesapsız olarak vereceğini bildiren

hadislerin ortak anlamı, orucun sabır boyutunu ve bunun fazilet ve sevabının

yüksekliğini anlatır.

Bütün bunlara ilâveten orucun sağlık açısından pek çok yararları bulunduğu

da uzman hekimler tarafından ifade edilmektedir. Ramazan orucu zahiren

bakıldığında, bir yıl boyunca çalışan vücut makinesinin dinlenmeye ve

bakıma alınması gibidir. Oruç, özellikle mide ve sindirim organlarının dinlenmesi

için iyi bir moladır.

Oruçla ilgili olarak ilki kutsî hadis olmak üzere Peygamberimiz’in bazı

sözleri şöyledir:"Her bir iyilik için on mislinden yedi yüz misline kadar karşılık olabilir;

fakat oruç başkadır. Çünkü oruç benim içindir ve onun ecrini ben vereceğim"

(Müslim, “Sıyâm”,164; Nesaî, “Sıyâm”, 42).

"Kim iman ederek ve sevabını Allah'tan umarak ramazan orucunu tutarsa

önceki günahları affedilir" (Buhârî, “Savm”, 6).

"Canımı elinde tutan Allah'a yemin ederim ki; oruçlunun ağız kokusu,

Allah katında misk kokusundan daha hoştur; Allah der ki: Ağzı kokan şu

kul şehvetini, yemesini, içmesini benim için terkediyor. Mademki sırf benim

için oruç tutmuş, o orucun ecrini ben veririm" (Buhârî, “Savm”, 9; Müslim,

“Sıyâm”, 164).

"Oruçlu için birisi iftar ettiği vakit, öteki Rabbi ile karşılaştığı vakit olmak

üzere iki sevinç vardır" (Buhârî, “Savm”, 9).

"Oruç bir kalkandır" (Buhârî, “Savm”, 9; Tirmizî, “Îmân”,

Rivayet edildiğine göre saçı başı dağınık bir adam Hz. Peygamber'e gelerek,

-"Ey Allah'ın elçisi! Allah'ın beni yükümlü tuttuğu orucun miktarını

söyle" demiş, Peygamberimiz "Ramazan ayını oruçlu geçir" buyurmuş,

adam bu defa "Bunun dışında başka oruç tutmam gerekiyor mu?" diye sormuş,

Peygamberimiz de "Hayır, yükümlü olduğun başka oruç yoktur.

Fakat, nâfile olarak tutabilirsin" cevabını vermiştir. Adam aynı şekilde

sorularına devam ederek zekât, namaz ve hac konusunda bilgiler aldıktan

sonra "Sana ikramda bulunan Allah'a yemin olsun ki, bu söylenenlerden

fazla bir şey de yapmam, eksik de bırakmam" diyerek çekip gitmiş, Peygamberimiz

de arkasından şöyle söylemiştir: "Şayet dediğini yaparsa bu adam

kurtulmuştur" (Buhârî, “Savm”, 1; Müslim, “Îmân”, 9).

ORUCUN ÇEŞİTLERİ

Hanefîler'e göre diğer ibadetler gibi oruç da farz, vâcip ve nâfile çeşitlerine

ayrılır. Bu üçlü ayırım Hanefîler'in, dinen yapılması gerekli olan şeyleri farz ve

vâcip şeklinde iki kademeli bir ayırıma tâbi tutmuş olması sebebiyledir. Diğer

mezheplerde "vâcib" terimi ise her iki kategoriyi de içine alır. Nâfile ise farz ve

vâcip dışında kalan dinî ödevlerin genel adıdır.

FARZ ORUÇ

Farz olan oruç denince, ramazan orucu kastedilir ve zaten tayin edilmiş,

önceden belirlenmiş (muayyen) olan oruç da budur. Mazeretli veya mazeret

siz olarak tutulamadığı zaman, başka bir zaman kazâ edilmesi de aynı şekilde

farzdır.

Bunun dışında bir de kefâret olmak üzere tutulan oruç vardır. Ramazan

orucunun bozulması sebebiyle tutulması gereken kefâret orucu yanında

ayrıca, zıhâr, yanlışlıkla ve kaza ile adam öldürme, hacda ihramlı iken vaktinden

önce tıraş olma (halk) ve yemin için tutulacak olan kefâret oruçları da

farz oruç kapsamında değerlendirilmiştir. Kefâret orucu, yapılan bir hatanın

cezası veya telâfisi anlamını taşıdığından kişi için baştan belirlenmiş bir

yükümlülük olmayıp, buna sebebiyet vermesi halinde gündeme gelebilen

ârızî bir yükümlülük niteliğindedir. Bu bakımdan ramazan orucu "muayyen

farz", diğerleri ise "gayr-i muayyen farz" olarak nitelendirilir. Ramazan orucu

sadece belirli bir vakitte, yani ramazan ayında tutulabilirken, diğerleri oruç

tutmanın mubah olduğu her zaman tutulabilir.

Ramazan orucunun kazası da istenilen mubah günlerde tutabilir. Fakat

İmam Şâfiî'nin kazâya kalan orucun aynı yıl içerisinde kazâ edilmesi gerektiğine

ilişkin görüşü de dikkate alınarak, herhangi bir sebeple kazâya kalan

orucu mümkün olan en kısa zamanda tutmaya çalışmak uygun olur.

VÂCİP ORUÇ

Nezir (adak), kişinin dinen yükümlü olmadığı bir ibadeti yapmayı kendisi

için bir yükümlülük haline getirmesidir. Kişi, oruç tutmayı adamışsa, bu

adak orucunu tutması vâciptir. Adak adanırken, orucun tutulacağı gün belirlenmişse,

meselâ falan ayın falan günü gibi, bu muayyen bir vâcip olur ve

orucun belirlenen günde tutulması gerekir. Nezredilen itikâf orucu da belirli

günde tutulacağı için muayyen vâcip sayılır. Orucun tutulacağı gün belirlenmemişse

gayr-i muayyen vâcip olur ve dilediği mubah bir günde tutabilir.

Başlanmış nâfile bir orucun bozulması durumunda bunun kazâ edilmesi

Hanefîler'e göre vâciptir. Mâlikîler ise kazânın farz olduğunu söylemişlerdir.

Şâfiî'ye ve Mâlik'ten başka bir rivayete göre ise, nâfile orucun kazâsı gerekmez.

NÂFİLE ORUÇ

Farz ve vâcip olan oruçların dışında tutulan oruçlar nâfile oruç olarak

isimlendirilir. Daha önce namaz çeşitlerini ele alırken belirttiğimiz gibi, nâfile,

gereksiz anlamına değil, farz ve vâcip olanın dışında, kısaca gerekenin

dışında yapılan anlamına gelir. Daha fazla sevap kazanmak maksadıyla

yapıldığı için tabir câizse nâfile ibadet, bir bakıma fazla mesai yapmaktır.

Nâfile oruçların sünnet, müstehap, mendup veya tatavvu olarak adlandırıldıkları

da olur.

Nâfile oruç, mubah olan tüm günlerde tutulabilir. Ancak bazı günlerde

oruç tutmak daha faziletli görülerek bugünlerde oruç tutmak sünnet veya

mendup kabul edilmiştir. Peygamberimiz’in sıklıkla oruç tuttuğu veya oruç

tutulmasını tavsiye ettiği günler, kısaca oruç tutmanın mendup kabul edildiği

belli başlı günleri görelim.

Oruç Tutmanın Mendup Olduğu Günler

Şevval Orucu. Ay takviminde ramazan ayından sonraki ay, şevval

ayıdır. Şevval ayında altı gün oruç tutmak müstehaptır. Bu oruçların bayramın

hemen arkasından peş peşe tutulması daha faziletli olmakla birlikte ay

içerisinde aralıklı olarak tutmak da mümkündür. Kazâ veya adak oruçlarının

bugünlerde tutulmasıyla da aynı sevap elde edilir. Peygamberimiz’in, ramazanı

oruçla geçirip buna şevvalden altı gün ilâve eden kişinin bütün yılı

oruçlu geçirmiş olacağı yönündeki ifadesini (Müslim, “Sıyâm”, 204), "Kim iyi

bir amel işlerse, kendisine bunun on katı ecir vardır" (el-En‘âm 6/160) âyetiyle

birlikte değerlendiren kimi âlimler, bire on hesabıyla, ramazan orucunun

on aya, altı gün şevval orucunun da altmış güne karşılık olduğunu ve

bu suretle bütün yılın oruçlu geçirilmiş sayılacağını söylemişlerdir.

Aşure Orucu. Muharrem ayının onuncu gününe "âşûrâ" denilir. Hz.

Peygamber'in bugünde devamlı olarak oruç tuttuğu rivayet edilmiştir. Fakat

sadece o günde oruç tutulması doğru görülmemiş, bunun yanında bir önceki

veya bir sonraki günün de oruçlu geçirilmesi tavsiye edilmiştir. Bir rivayete

göre Peygamberimiz Medine'ye geldiğinde yahudilerin aşure gününde oruç

tuttuklarını görünce, bu orucun anlamını yani ne için tutulduğunu sormuştu.

Yahudiler, bugünün büyük bir gün olduğunu; Allah'ın Mûsâ'yı ve

İsrâiloğulları'nı düşmanlarından bugünde kurtardığını ve Mûsâ'nın bu sebeple

bugünde oruç tuttuğunu, kendilerinin bugünde oruç tutmalarının da

bundan kaynaklandığını söyleyince, Peygamberimiz "Ben Mûsâ'ya sizden

daha yakınım" demiş ve bugünlerde oruç tutulmasını emretmiştir (İbn Mâce,

“Sıyâm”, 41). Aşure orucunu Câhiliye döneminde Araplar'ın tuttuğu ve Hz.

Peygamber'in de ramazan orucunun farz kılınmasına kadar bu orucu tutmayı

emrettiği rivayetleri de vardır (Müslim, “Sıyâm”, 116). Daha sonra ramazan

orucu farz kılınınca aşure orucu bir yükümlülük olmaktan çıkarılmış,

fakat aşure günü oruç tutulması tavsiye edilmiş ve bugün oruç tutmak sünnet

olarak devam etmiştir.

Her Ay Üç Gün Oruç. Her aydan üç gün oruç tutmak, bunu özellikle

her ayın 13, 14 ve 15. günlerinde yapmak müstehap kabul edilmiştir. Kamerî

takvim (ay takvimi) hesabına göre bugünlere "eyyam-ı bîd" denir. Peygamberimiz’in

özellikle ayın 13, 14 ve 15. günlerinde olmak üzere her ay

üç gün oruç tutmayı tavsiye ettiği rivayeti (Müslim, “Sıyâm”, 181-182) yanında

Hz. Âişe'nin, Peygamberimiz’in her ay üç gün oruç tuttuğuna dair

rivayeti de bulunmaktadır.

Pazartesi-Perşembe Orucu. Her hafta pazartesi ve perşembe günleri

oruç tutmak da teşvik edilmiş bir nâfiledir. Peygamberimiz’in pazartesi ve

perşembe günleri oruç tuttuğu ve soruya cevaben de "İnsanların amelleri

Allah Teâlâ'ya pazartesi ve perşembe günleri arzolunur; ben amelimin arzı

sırasında oruçlu olmayı tercih ediyorum" (Ebû Dâvûd, “Savm”, 60; İbn Mâce,

“Sıyâm”, 42) dediği rivayet edilmektedir.

Zilhicce Orucu. Zilhicce ayının ilk dokuz gününde oruç tutmak tavsiye

edilmiştir. Zilhicce ayının 10. günü kurban bayramının ilk günüdür.

Peygamberimiz’in zilhiccenin ilk dokuz günü oruç tutmayı sürdürdüğü rivayet

edildiği için zilhiccenin ilk dokuz gününün, yani kurban bayramından

önceki dokuz günün oruçlu geçirilmesi müstehaptır. Fakat sıkıntıya ve halsizliğe

sebep olacağı gerekçesiyle, hacda olanların 9. günü (arefe günü) oruç

tutması mekruh görülmüştür. Peygamberimiz arefe gününün faziletine ilişkin

olarak "Arefe gününden daha çok Allah'ın cehennem ateşinden insanları

âzat ettiği bir gün yoktur" buyurmuş, yine "Arefe günü tutulan orucun

bundan önce ve sonra birer yıllık günahları örteceği Allah'tan umulur" dediği

(Müslim, “Sıyâm”, 196-197) nakledilmiştir.

Haram Aylarda Oruç. Haram aylar olarak anılan zilkade, zilhicce,

muharrem ve receb aylarında, perşembe, cuma ve cumartesi günleri oruç

tutmak müstehaptır.

Şâban Orucu. Şâban ayında oruç tutmak müstehap sayılmıştır. Âişe

vâlidemizin belirttiğine göre Peygamberimiz en çok orucu şâban ayında

tutmuş, şâban ayının tamamını oruçla geçirdiği olmuştur. Fakat, pazartesiperşembe

veya her ay üç gün ve benzeri gibi tutulagelen mûtat oruç dışında

şâban ayının ikinci yarısında oruç tutmak bazı âlimlerce mekruh kabul edildiği

gibi, Şâfiî mezhebine göre haram sayılmıştır.

Dâvûd Orucu: Gün aşırı oruç tutmak yani bir gün oruç tutup ertesi

gün tutmamak, Peygamberimiz tarafından "savm-ı Dâvûd" olarak nitelenmiş

ve bu şekilde oruç tutmanın faziletli olduğu ifade edilmiştir. Peygamberimiz

bu şekildeki oruç hakkında "En faziletli oruç Dâvûd'un tuttuğu oruçtur; o bir

gün oruç tutar, bir gün tutmazdı" demiştir. Sahâbeden Abdullah b. Amr,

"Ben daha fazlasını tutabilirim" deyince, Peygamberimiz bunun faziletli bir

şekil olduğunu ve daha fazlasını tutmaya çalışmamayı tavsiye etmiştir

(Müslim, “Sıyâm”, 187-192). Bu bakımdan gün aşırı oruç tutmak, en faziletli

nâfile oruç olarak değerlendirilmiştir.

Yukarıda belirtilen günlerde oruç tutmanın fazileti ve kişiye kazandıracağı

sevaplar konusunda birçok hadis rivayet edilmiştir. Oruç tutmanın tavsiye

edildiği günler incelendiğinde bunların belirlenmesinin gelişigüzel olmayıp,

belli bir periyoda göre düzenlendiği görülür. Bu bakımdan oruç tutmanın

ruhî ve bedenî yararları göz önüne alındığında yılın belli zamanlarında

oruç tutmak oldukça yararlı, tutulacak oruçları Peygamberimiz’in önerdiği

günlerde tutmak ise oldukça sevaplıdır. Bununla birlikte, oruç tutulması

haram ve mekruh olmayan günlerde kişi kendi durumuna ve tercihine göre

istediği zaman nâfile oruç tutabilir.

ORUÇ TUTMANIN YASAK OLDUĞU GÜNLER

Dinimizde, oruç tutmanın emredildiği, tavsiye edildiği günler olduğu

gibi, oruç tutmanın yasaklandığı veya hoş karşılanmadığı günler de vardır.

Bazı belli günlerde oruç tutmanın hoş karşılanmayışının çeşitli sebepleri

bulunmaktadır. Yasağın mahiyetine ve ağırlık derecesine göre, bugünlerin

bir kısmında oruç tutmak haram veya tahrîmen mekruh sayılırken, diğer bir

kısmında ise tenzîhen mekruh sayılmıştır.

Oruç tutmanın yasak olduğu günlerin başında bayram günleri gelir.

Peygamberimiz iki vakitte oruç tutulmayacağını bildirmiştir ki birisi ramazan

bayramının birinci günü, diğeri kurban bayramı günleridir (Buhârî, “Savm”,

67). Ramazan bayramının sadece birinci gününde ve kurban bayramının

dört gününde oruç tutmak haramdır (bir görüşe göre tahrîmen mekruh). Bugünlerde

oruç tutmanın hoş karşılanmayıp yasaklanmasının anlamı açıktır.

Bayram günlerinin yeme, içme ve sevinç günleri olması yanında, her birinin

ayrı bir anlamı da bulunmaktadır. Ramazan bayramı, bir ay boyunca Allah

için tutulan orucun arkasından verilen bir "genel iftar ziyafeti" hükmündedir

ve bu anlamından ötürü ona "fıtır bayramı (iftar bayramı)" denilmiştir. Ramazan

bayramının ilk günü bu yönüyle bir aylık ramazan orucunun iftarı

olmaktadır. Böyle toplu iftar gününde oruçlu olmak, Allah'ın sembolik ziyafetine

katılmamak anlamına gelir ki bunun en azından edep dışı olduğu

ortadadır. Allah için kurbanların kesildiği kurban bayramı günleri de ziyafet

günleridir. Peygamberimiz teşrik günlerinin yeme, içme ve Allah'ı anma

günleri olduğunu belirtmiştir (Ebû Dâvûd, “Savm”, 50).

Hayız veya nifas halinde kadınların oruç tutmaları haramdır; oruç tutmaları

halinde tuttukları oruç geçerli olmayacağı gibi günah işlemiş olurlar.

Onlar bugünlere denk gelen ramazan oruçlarını daha sonra kazâ ederler.

Esasen şevval ayından altı gün oruç tutmanın tavsiye edilmesinin altında,

kadınların ay hali nedeniyle tutamadıkları oruçları derhal kazâ etmelerine bir

fırsat hazırlama düşüncesi bulunmaktadır. Şevval orucunun erkekleri de

içine alacak şekilde genelleştirilmesi ise, hem kadınların bu durumlarının

dikkatten kaçırılması hem de orucun herkesle birlikte tutulmasının kolay

oluşuna mâtuf olmalıdır.

Bazı günlerde oruç tutmak ise çeşitli sebeplerle mekruh sayılmıştır. Meselâ;

sadece aşure gününde oruç tutmak yahudilere benzemek ve onları taklit etmek

anlamını içerdiği için mekruh sayılmıştır. Kimi âlimlere göre sadece cuma gününde

veya sadece cumartesi gününde oruç tutmak, nevruz ve mihrican günlerinde

oruç tutmak tenzîhen mekruhtur. Ancak kişinin öteden beri alışkanlık

haline getirdiği oruç bugünlere rastlarsa, özel olarak bugünlerde oruç tutma

kastı bulunmadığı için, bunun bir sakıncası yoktur. Oruç tutmak için özellikle

cuma gününü seçmenin mekruh oluşu, bugünün müslümanların haftalık

bayram günü kabul edilmesidir. Peygamberimiz, mûtat orucun denk gelmesi

dışında, özellikle cuma günü oruç tutmamayı tavsiye etmiştir.

Şek günü oruç tutmak mekruhtur. Havanın bulutlu olması gibi sebepler

yüzünden şâban ayının yirmi dokuzundan sonraki günün şâban ayına mı

yoksa ramazan ayına mı ait olduğu konusunda şüphe meydana gelirse,

bugüne “şek günü” denilir. Bugünün ramazan ayına ait olup olmadığında

kuşku bulunduğu anlamına gelir. Bugün herhangi bir oruç tutmak mekruhtur.

Şâban ayını oruçla geçiren kimsenin şek gününde orucu bırakmaması

daha faziletli olduğu gibi, mûtadı şek gününe denk gelen kimsenin bugünde

oruç tutmasında da bir sakınca yoktur. Peygamberimiz ramazanı bir veya iki

gün önceden oruç tutarak karşılamayı yasaklamıştır (Buhârî, “Savm”, 11,

14; Müslim, “Sıyâm”, 21; Ebû Dâvûd, “Savm”, 10). Âlimler bu yasaklamaya

sebep olarak ramazan orucuna ilâve yapılması endişesini göstermişlerdir. Bu

bakımdan şek günü ramazan orucuna niyetle oruç tutmak tahrîmen mekruhtur.

Fakat bugünde oruç tutmak genel olarak mekruh olmakla birlikte

nâfile niyetiyle tutulan orucun geçerli olacağı, hatta bugünün ramazanın

birinci günü olduğunun anlaşılması halinde farz olan oruç yerine geçeceği

söylenmiştir.Ancak ramazanın başlama ve bitiş günlerinde müslümanlar arasında fitne

ve uyumsuzluk sokacak tutum ve davranışlardan şiddetle kaçınmak gerekir.

Gerekirse bir gün oruç sonradan kazâ edilebilir ama sebep olunan fitneyi ve

huzursuzluğu telâfi etmek, ortadan kaldırmak kolay olmaz.

İki veya daha fazla günü, arada iftar etmeksizin birbirine ekleyerek oruç

tutmak mekruhtur. Buna visâl orucu (savm-i visâl) denir. Âişe vâlidemizin

belirttiğine göre Peygamberimiz müslümanlara acıdığı için visâl orucu tutmalarını

yasaklamış; kendisinin bu şekilde oruç tuttuğu hatırlatılınca da "Siz

benim gibi değilsiniz; beni Rabbim yedirir, içirir" (Müslim, “Sıyâm”, 55-58)

diye cevap vermiştir.

Kadınların aile ve toplum içerisindeki statülerine ilişkin olarak oluşan

anlayış doğrultusunda, kadının kocasından izinsiz olarak nâfile oruç tutmasının

hoş olmayacağı yönünde görüşler ileri sürülmüştür. Bu gibi anlayışların

günümüz sosyal ve aile ilişkileri açısından yerinde olmadığı açıktır.

Maaş veya ücret karşılığı çalışan kimseler, iş veriminin düşmesine yol

açması durumunda nâfile oruç tutmamalıdır. Buna mukabil işverenlerin

ramazan ayında, oruç ibadetinin kolay ve rahat biçimde yerine getirilebilmesi

için birtakım önlemler almaları ve düzenlemeler yapmaları gerekir.

Hacılar, oruç tuttukları takdirde güçsüz ve yorgun düşme ihtimalleri bulunduğu

takdirde, zilhiccenin 8 ve 9. günleri olan "terviye" ve "arefe" günlerinde

oruç tutmamalıdır. Çünkü hac ibadetini yaparken daha zinde ve canlı

olmaları, öncesinde nâfile oruç tutmuş olmalarından hayırlıdır.

ORUCUN RÜKÜN ve ŞARTLARI

İbadetlerde rükün, o ibadetin meydana gelmiş sayılabilmesi için bulunması

zorunlu olan ana unsurlar demektir. Orucun rüknü, oruç süresince

yeme içme ve cinsî ilişkiden uzak durma anlamına gelen "imsak"tir. Niyet

de, aşağıda açıklanacağı üzere bazı mezheplerce rükün sayılmaktadır. Hangi

durumlarda rüknün ihlâl edilmiş olacağı konusu, ileride orucun şartları ve

orucu bozan davranışlar bahsinde ayrıntılı şekilde incelenecektir.

İbadetin vücûb sebebi, o ibadetin mükellef tarafından bizzat yerine getirilmesi

yükümlülüğünün başladığını gösteren maddî göstergelerdir (alâmet).

Meselâ vaktin girmesi namaz yükümlülüğünün, zenginlik zekât yükümlülüğünün

sebebi sayılmıştır. Orucun vücûb sebebi ise vakittir, yani ramazan

ayının girmesidir. Buna göre, yükümlülük şartlarını taşıyan kimsenin ramazan

ayına ulaşması oruç emrinin fiilen ona yönelmesi anlamına gelir. Vücûb

sebebi tabiriyle kastedilen budur. Nitekim "... ramazan ayına yetişen onu

oruçlu geçirsin" (el-Bakara 2/185) âyeti de bu yükümlülük-sebep ilişkisini

göstermektedir.

Namaz ibadetinde vakit, namazın hem vücûb sebebi hem de sıhhat şartı

olduğundan onun sebep yönü üzerinde ayrıca durulmamıştır. Ramazan ayı

ise, orucun sadece vücûb sebebi olduğundan ayrıca üzerinde durulmasına

ihtiyaç vardır. Konuyu önemli hale getiren bir diğer sebep de ramazan ayının

başlangıç ve bitişinin tesbitinin nasıl yapılacağı konusunun öteden beri

tartışmalı oluşudur. Literatürde bu konu "rü'yet-i hilâl" yani hilâlin görülmesi

meselesi olarak adlandırılır.

HİLÂLİN GÖRÜLMESİ

Kamerî aylar, adından anlaşıldığı gibi başlangıcı ve bitişi ayın hareketlerine

göre belirlenen aylardır. Ramazan orucu, ramazan ayında tutulduğundan

ve ramazan ayı da ay takvimine göre her sene değiştiğinden, oruca

başlayabilmek için öncelikle, ramazan ayının başladığını tesbit etmek gerekmektedir.

Peygamberimiz "Hilâli (ramazan hilâli) görünce oruca başlayınız

ve hilâli (şevval hilâli) görünce bayram ediniz. Hava bulutlu olursa içinde

bulunduğunuz ayı otuza tamamlayınız" buyurmuştur (Buhârî, “Savm”, 5,

11; Müslim, “Sıyâm”, 3-4, 7-10). Bir başka hadiste de "Hilâli görmedikçe

başlamayınız, hilâli görmedikçe bayram etmeyiniz. Hava bulutlu olur da

hilâli göremeyecek olursanız, ayı otuza tamamlayın" (Buhârî, “Savm”, 11)

buyurulmuştur. Bunun için şâban ayının 29. gününden itibaren hilâli görme

araştırmaları yapmak gerekmiştir. Aynı şekilde, ramazan ayının çıkıp şevval

ayının girdiğini anlamak, dolayısıyla bayram günü oruç tutmuş olmamak

için bu defa ramazanın 29. gününden itibaren hilâl gözetlenir ve görülmeye

çalışılır. Şâban ayının yirmi dokuzunda hava bulutlu olur da ay görülemezse,

kamerî aylar bazan 29 bazan 30 çektiğinden, Peygamberimiz’in

direktifi doğrultusunda şâban ayının otuz çektiği farzedilerek ona göre davranmak

gerekir.

Bir hadislerinde Peygamberimiz "Biz ümmî bir toplumuz; hesap ve

okuma yazma bilmeyiz. Şunu biliriz ki ay, ya 29 ya 30'dur" (Buhârî, “Savm”,

11,13; Müslim, “Sıyâm”, 15; Ebû Dâvûd, “Savm”, 4) buyurmuştur.

Rivayet edildiğine göre Peygamberimiz hilâli gördüğü vakit ramazanın

Hilâlin Görülme Vakti

Hem güneş battıktan sonra daha kolay görüleceği, hem de hesabın netleşeceği

düşüncesinden dolayı âlimlerin büyük çoğunluğu hilâlin gündüz değil,

güneş battıktan sonra görülmesine itibar edileceğini söylemişlerdir. Ebû Hanîfe,

İmam Muhammed, bir sonraki geceye ait olma ihtimalinden dolayı, zeval

vaktinden önce veya sonra olmasına bakmaksızın, gündüzün görülen hilâl ile

ramazan orucuna başlanamayacağı gibi ramazan orucunun bittiğine de hükmedilemeyeceği

görüşündedir. Diğer mezheplerin görüşü de bu yöndedir. Ebû

Yûsuf ise zevalden sonra görülecek hilâli sonraki geceye; zevalden önce görülecek

hilâli ise, iki gecelik olmayan hilâlin zevalden önce görülemeyeceğine

ilişkin cârî tecrübî bilgiye dayanarak, önceki geceye ait saymıştır.

Rü'yet-i Hilâl Meselesi

Rü'yet-i hilâl (hilâlin görülmesi) meselesi öteden beri üzerinde durulan ve

sonu gelmeyen tartışmalara yol açan bir konudur. Tartışmanın esası şudur:

Ramazan hilâlinin görülmesinde baş gözüyle görmeye mi itibar edilecektir,

yoksa bu hususta astronomik hesaplara dayanmak câiz midir?

Hilâlin, güneş battıktan sonra görülmesi, kamerî takvime göre içinde

bulunulan ayın sonunu, bir sonraki ayın başlangıcını gösterir. Hilâl ilk doğduğunda

çok ince olduğu ve çok kısa bir süre sonra kaybolduğu için, ilk

günün hilâlini görmek büyük bir dikkat ve tecrübeyi gerektirir. O anda hafif

bir sis bulunması durumunda hilâlin görülmesi mümkün olmaz. Bunun için

Peygamberimiz bu gibi durumlarda içinde bulunulan ayı, otuz güne tamamlamayı

emretmiştir.

Dünyanın yuvarlak olması sebebiyle hilâlin bir yerde görülürken başka

yerde görülmemesi mümkündür. Buna "ihtilâf-ı metâli‘" yani ayın doğuş yer

ve vakitlerinin değişmesi denilir. Oruca başlarken, ihtilâf-ı metâlie itibar

edilip edilmeyeceği hususunda Şâfiîler, ihtilâf-ı metâlie itibar edileceğini,

dolayısıyla bir yerde görülen hilâlin oraya uzak yerler için geçerli olmayacağını

söylemişlerdir. Şâfiîler’in bu konuda sağlam dayanakları bulunmamaktadır.

Onlar ihtilâf-ı metâliin oruca başlamada dikkate alınmasını, güneşin

hareketlerinin namaz vakitlerinin belirlemesinde dikkate alınmasına benzetmişlerdir:

Namaz vakitleri belirlenirken nasıl güneşin hareketleri esas

alınıyor ve meselâ akşam namazı her bölgede aynı anda kılınmıyor ise,

oruca başlama vakti de böyle olabilir. Fakat bu oldukça isabetsiz bir benzetmedir.

Çünkü; ayın bir aylık hareketi, güneşin bir günlük hareketine benzetilmektedir.

İkincisi ihtilâf-ı metâli‘ dikkate alınacak olsa bile bu en fazla

bereketli ve huzurlu geçmesi için dua ederdi.

bir, çok istisnaî durumlarda iki günlük fark ortaya çıkaracaktır. Nitekim astronomik

verilere göre ayın ilk kez görüldüğü yerle, buraya en uzak yerdeki

görülüşü arasındaki süre farkı dokuz saatten ibarettir. Halbuki güneşin hareketinde,

belki de her anına göre yüzlerce farklı anlarda, belki farklı bölgelerde

günün her anında namaz kılınmış olmaktadır.

Ulaşım ve iletişim imkânlarının son derece yavaş ve yetersiz olduğu dönemlerde,

ihtilâf-ı metâliin dikkate alınması anlaşılabilir, izah edilebilir ve

savunulabilir bir durum olsa bile iletişim imkânlarının son derece süratli

olduğu günümüzde, böyle bir görüşün savunulması imkânsızdır. Kaldı ki,

fakihlerin büyük çoğunluğu, ilk dönemlerden beri, ihtilâf-ı metâlie itibar

edilmeyeceğini, bir yerde görülen hilâlin diğer yerler için de geçerli olacağını

söylemişlerdir. Bu görüş, savunanlarının ve delillerinin güçlülüğü bir yana,

bütün müslümanların aynı zamanda oruç tutmaları ve aynı zamanda bayram

etmeleri sonucunu doğurduğu ve zâhiren de olsa bir birlik sağladığı için

bile daha isabetli sayılmaya lâyıktır.

Asıl tartışma astronomi ilminin verilerine göre hareket edilip edilmeyeceği

noktasında toplanmaktadır. Bu konuda, astronomi ilminin verilerine

itibar edilmeyeceğini savunanların argümanları oldukça zayıf görünmektedir.

Bir kere, Peygamberimiz "Hilâli görünce oruç tutun..." dediğine göre,

aslolan hilâlin görülmesidir; görmenin nasıl olduğu değil. Hadiste geçen

rü'yet kelimesinin “baş gözüyle görmek” anlamına geldiğini iddia etmek ise

bir zorlamadır; çünkü o kelimenin klasik Arapça'da anlamak, bilmek gibi

anlamları vardır. Öte yandan, astronomik verilere itibar edilmeyişi, Peygamberimiz’in

yukarıda geçen "Biz ümmî bir toplumuz, hesap, okuma yazma

bilmeyiz" sözüne dayandırılıyorsa, bu takdirde, müslümanlar ne kadar cahil

kalırlarsa o kadar iyi müslüman olurlar gibi bir anlam çıkarılması kaçınılmaz

olur. Esasen Peygamberimiz’in bu sözü, o toplumun bilgi ve tecrübe birikiminin

ince hesaplar yapmaya yetmeyeceğini, fakat bu işin özünde hesap

meselesi olduğunu da göstermiş olmaktadır.

Hz. Peygamber tarafından hilâlin çıplak gözle görülmesi gibi bir ölçünün getirilmiş

olması, bu yöntemin kameri ayın başlangıç ve bitişini belirlemede yegâne

yol olduğunu belirlemek için değil, belki de öteden beri kullanılagelen mûtat yol,

her türlü şartta ve imkânsızlık içinde uygulanabilir bir yöntem olması sebebiyledir.

İbadetlerin ifasında kolaylık esastır. İslâm'daki bütün ibadetlerin ortak özelliği,

sade, kolay anlaşılır ve kolay tatbik edilebilir olmasıdır. Bu bakımdan İslâm'-

daki ibadetler, hiçbir uzmanlık ve bilim dalının gelişmediği toplumlarda bile,

tarihte görüldüğü gibi, en sıradan insanlar tarafından bile kolaylıkla yerine getirilebilir. Sabah namazı kılacak olan kişi, kafasını uzatıp doğu tarafına baktığı

zaman, güneşin doğup doğmadığını görebilir. Ama işin özü itibariyle yalın ve

kolay olması, hiçbir zaman, bilimsel verilerin ve gelişmelerin dikkate alınmaması

gerektiği anlamına çekilemez. Tam tersine bilimsel gelişmelerden, her konuda

olduğu gibi, ibadetler konusunda da yararlanmak gerekir.

Günümüzde astronomi ilmi oldukça gelişmiş, ayın ve güneşin hareketlerinin

hassas bir şekilde tesbiti mümkün hale gelmiştir. Artık ince astronomik

hesaplar sayesinde, gelecek birkaç yıllık namaz vakitlerini gösteren takvimler

bile hazırlanabilmektedir. Astronomik hesap, ayın çıplak gözle görülebilir

olmasını esas aldığına göre, en doğrusu bu esasa göre hazırlanan takvimlere

göre hareket etmektir. Bu konuda dünya müslümanları arasında devletler

düzeyinde bir görüş birliğine varılıp, her yıl müslümanların lâhûtî bir atmosfere

girmeye hazırlandıkları ramazan ayında onları tereddüte düşüren ve

ibadet şevklerini kıran rü'yet-i hilâl tartışmasına bir son verilmesi günümüz

müslümanlarının ortak dileğidir. Bu suretle, hiç değilse oruç ve bayram münasebetiyle

bir birlik ve beraberlik içinde olunmuş, ideolojik söylemler için

istismar edilen bir konu olmasının önüne geçilmiş, İslâm ülkelerinin anlamsız

bir rekabet ve gruplaşma içine girmesi de önlenmiş olur.

Klasik dönem fakihleri de, rüyet-i hilâl tartışmasını kesmek maksadıyla,

kamu otoritesinin (hâkim) bu konudaki kararını herkes için bağlayıcı kabul

etmişlerdir. Ülkemizde, her yıl yaşanan anlamsız ve lüzumsuz tartışmalara

son vermek için, bu alanda kamu otoritesi sayılan Diyanet İşleri Başkanlığı'nın

astronomik veriler esas alınarak kabul ve ilân ettiği takvime uyulması en

doğrusudur. Bu suretle müslümanlar arasında gereksiz yere oluşturulan gerginlik

ve soğukluk ortadan kalkacak ve bayramın bütün ülkede aynı günde

yapılmış olması, birlik ve beraberlik ruhunun kuvvetlenmesine katkıda bulunacaktır.

Bununla birlikte, astronomik hesapla tatmin olmayıp hilâlin gözle

görülmesi gerektiğini düşünenler, meseleyi tabii mecraından saptırmamak ve

fitneye sebep olmamak şartıyla sadece kendi nefislerinde gözle görmeyi esas

alarak davranabilirler. Unutmamalı ki müslümanlar arasında fitneye sebep

veya alet olmak büyük günahtır. Kur'an diliyle ifade etmek gerekirse,"Fitne,

savaştan (öldürmekten) bile kötüdür" (el-Bakara 2/191, 217).

YÜKÜMLÜLÜK ŞARTLARI

Orucun yükümlülük şartları denince, bir kimsenin oruç ibadetiyle yükümlü

(mükellef) sayılması, farz veya vâcip bir orucun bir kimsenin zimmetinde

borç olarak sabit olması için aranan şartlar kastedilir. Fıkıh literatüründe

bu şartlar, ‘orucun vücûb şartları" olarak da anılır. Oruç tutmamayı mubah

kılan mazeret halleri de, bu yükümlülük şartlarını açıklayan ilâve bilgilerdir.

Yükümlülük Şartları

Namaz mükellefiyeti için gerekli olan şartlar yani Müslümanlık, ergenlik

(bulûğ) ve belli bir aklî olgunluk düzeyinde olmak (akıl), oruç için de gerekli

ve geçerlidir.

Ergenlik yaşına gelmeyenler ibadetlerle yükümlü olmamakla birlikte,

alıştırmak ve ısındırmak maksadıyla, aile büyükleri onlara ara ara namaz

kılmalarını ve oruç tutmalarını söyleyebilir. Peygamberimiz, yedi yaşından

on yaşına kadarki sürede çocuğun namaza alıştırılmasını önermiştir. Bedenî

durumları dikkate alınmak şartıyla çocukların 8-9 yaşlarından itibaren oruca

alıştırılmaları da uygundur.

Genel vücûb şartları yanında kişinin ayrıca oruç tutmaya güç yetirecek

durumda olması ve yolcu olmaması da şarttır. Bu şartlar orucun edasının

vâciplik şartları olarak da adlandırılır. Oruç bahsinin başında zikrettiğimiz

âyetin belirttiğine göre, hasta ve yolcu olan kişiler isterlerse oruç tutmayabilirler.

Fakat tutmadıkları oruçları normal duruma döndükten sonra kazâ

ederler. Hasta için normal durum iyileşmek, yolcu için ise, yolculuğun bitmesidir

(ikamet). Oruç tuttuğu takdirde kendisinin veya çocuğunun zarar

görmesi muhtemel olan gebe veya emzikli kadınlar da oruç tutmayabilirler.

Hatta zarar görme ihtimali kuvvetli ise tutmamaları gerekir. Durumları normale

döndüğünde tutamadıkları oruçları kazâ ederler.

Yaşlılık sebebiyle oruç tutmaya artık gücü yetmeyenler, bunun yerine bir

fakir doyumluğu olan fidye verirler.

Oruç Tutmamayı Mubah Kılan Mazeretler

Kur'an'da ve hadislerde, dinde insanlara zor gelecek hiçbir yükümlülüğün

bulunmadığına sıklıkla işaret edildiğini, herhangi bir sıkıntı ve meşakkatin

bulunduğu durumda da mükelleflere birtakım kolaylık ve ruhsatların

tanınmış olduğunu biliyoruz. Bu genel ilkenin bir parçası olarak, bazı durumlarda

farz olan ramazan orucunu tutmamaya da müsaade edilmiştir.

Ramazan orucunu tutmamayı mubah kılan mazeretler (özürler) genel

hatlarıyla şunlardır:

1. Sefer. Namaz bölümünde belirtildiği üzere sefer (yolculuk) hali, genellikle,

sıkıntı ve meşakkatli olduğu için yolcu olanlara birçok konuda kolaylıklar getirilmiştir.

Yolcu olanlar için, namazın terkine değil, kısaltılmasına

veya cemedilmesine ruhsat verildiği halde, namaza göre daha yorucu ve

yıpratıcı olduğu için orucun terkedilmesine ruhsat verilmiştir (bk. el-Bakara

2/183-184). Bununla birlikte yolcu sayılan kimsenin, eğer gerçekten bir

sıkıntı yoksa ve zarar da görmeyecekse oruç tutması daha faziletli görülmüştür.

Geceden niyetlendiği orucu tutarken, gündüzün yola çıkmak durumunda

kalan kimse, Hanefîler'e göre, bu orucunu tamamlasa daha iyi olur; fakat

bozması durumunda kefâret gerekmez. Şâfiî ve Hanbelîler ise, ramazan

ayında Hz. Peygamber'in Mekke fethine çıktığında Kadîd denilen yere varıncaya

kadar oruçlu olup orada orucunu bozduğuna dair rivayete dayanarak,

geceden niyet edilmiş orucun bile sefer durumunda bozulabileceğini söylemişlerdir.

Savaş durumu veya cephede uzun süre çatışma durumu da aynı

şekilde bir mazerettir. Bu durumlarda kalan kişi, sağlığına ve görevine uygun

düşen seçeneğe göre hareket etmelidir.

2. Hastalık. Hastalık da birtakım ruhsatların sebebi olan bir durumdur.

Yüce Allah, bölüm başında zikredilen âyette hiçbir kayıt getirmeden hasta

olanların, iyileştikleri bir vakitte oruç tutabileceklerini ifade etmiştir. Bu bakımdan

oruç tuttuğu takdirde hastalığının artmasından veya uzamasından

endişe eden, yahut böyle olmamakla birlikte oruç tutmakta zorlanacak olan

kimseler oruç tutmayabilir veya başlamış bulundukları orucu bozabilirler.

Oruç tuttuğu takdirde hasta olacağı tıbbın verilerine göre kuvvetle muhtemel

olan kişinin de hasta hükmünde olduğu söylenmiştir.

3. Gebelik ve Çocuk Emzirmek. Gebe veya emzikli olan kadınlar,

kendilerine yahut çocuklarına bir zarar gelmesinden korkmaları halinde oruç

tutmayabilirler. Bunlar bir yönüyle hasta hükmünde oldukları gibi, onlara

bu ruhsatı tanıyan hadisler de bulunmaktadır (Nesaî, “Sıyâm”, 50-51, 62; İbn

Mâce, “Sıyâm”, 3).

4. Yaşlılık. Dinimiz oruç tutmaktan âciz olan yaşlı kimselerin oruç tutmasını

istememiş, bunun yerine, tutamadıkları her gün için bir yoksulu doyuracak

kadar fidye vermelerini öngörmüştür. Bölüm başında zikredilen

âyette oruç tutmaya güç yetiremeyenlerin veya tutmaya çalıştıkları takdirde

büyük bir sıkıntı çekecek olanların fidye vermeleri gerektiği ifade edilmektedir.

İyileşme ümidi bulunmayan hastalar da bu hükümdedir. Ancak ramazanda

oruç tutma gücüne sahip olmayıp da, daha sonra kazâ edebilecek

durumda olanlar fidye vermeyip tutamadıkları oruçları kazâ ederler.

İyileşmeyen sürekli bir hastalık nedeniyle oruç fidyesi veren kimse daha

sonra oruç tutmaya güç yetirecek olsa fidyenin hükmü kalmaz; oruç tutması

ve önceki tutamadığı oruçları kazâ etmesi gerekir.

5. İleri Derecede Açlık ve Susuzluk. Oruçlu bir kimse açlıktan veya

susuzluktan dolayı helâk olacağından, beden ve ruh sağlığının ciddi boyutta

bozulacağından endişe ediyorsa veya böyle bir şeyin olması tecrübeye veya

doktor raporuna göre kuvvetle muhtemel ise, orucunu bozması câiz olur.

Hatta ölüm tehlikesi açıksa oruç tutması haram olur.

6. Zor ve Meşakkatli İşlerde Çalışmak. Esas itibariyle bir insanın

ibadetlerini normal bir şekilde yapmasını engelleyecek zor ve ağır işlerde

çalışması veya çalıştırılması doğru değildir. İnsanın ibadetini sağlıklı bir şekilde

yapmakla geçimini temin ikilemi arasında bırakılması insan hakları

açısından kesinlikle kabul edilebilir bir durum değildir. Böyle bir durumda

bırakılan kişi, eğer toplum kendisine daha iyi iş imkânları sağlayamıyorsa,

dolayısıyla işinden ayrıldığı takdirde geçim sıkıntısı çekmesi kesin veya

kuvvetle muhtemel ise, bu durumda oruç tutmayabilir. Geçici bir süre ağır

bir işte çalışmak durumunda kalan ise bu durumda oruç tuttuğu takdirde

sağlığına bir zarar erişeceğinden endişe ediyorsa oruç tutmayabilir. Bunlar

imkan bulurlarsa kaza ederler, deðilse oruç yerine fidye verirler.

Kur'an'da oruç tutmamayı mubah kılan mazeretler olarak hastalık, yolculuk

ve oruca güç yetirememeden söz edilmiştir (el-Bakara 2/184-185).

Fakihler de oruç tutmama ruhsatını bu üç durumla sınırlı tutmayı tercih etmiş,

bu üç durumun ortak özelliği meşakkat olsa bile, her meşakkat halinde

oruç tutulmayabileceğini söylemekte mütereddit davranmışlardır. Bunun en

başta gelen sebebi, mükelleflerin sübjektif ve değişken bir durum olan meşakkati

belirlemede ölçüsüz veya mütesâhil davranıp olur olmaz bahanelerle

orucu terketmesine yol açma, yani bu ruhsatı kötüye kullanma endişesidir.

Bununla birlikte oruç ibadeti, netice itibariyle kul ile Allah arasında kalan bir

yükümlülük ilişkisi olduğundan, mükelleflerin yukarıda sayılan mazeretler

ışığında kişisel inisiyatiflerini kullanması, mazeretleri içlerine sinmediği sürece

orucu terketmemesi, haklı ve geçerli bir mazeretlerinin bulunduğuna iyice

kani olduklarında da anılan ruhsattan yararlanması isabetli bir tutum olur.

Sıralanan bu mazeretlerden biri sebebiyle oruç tutamayan kimse, oruca, oruçlulara

ve ramazan ayına hürmeten, mümkün oldukça bunu belli etmemelidir.

Canına veya bir uzvuna yönelik bir tehdide mâruz kalan kimsenin nasıl

davranacağına ilişkin olarak kimi âlimler, zorlama karşısında ramazan

orucunu bozmayıp zulmen öldürülen kimsenin günahkâr olmayacağını; tersine

dinine bağlılığını gösterdiği için büyük bir sevap kazanmış olacağını söylemişlerse

de ağırlık kazanan görüş bu durumda orucu bozmanın daha doğru

olacağı yönündedir. Hatta tehdit altında kalan kişi, oruç için tanınan yolculuk,

hastalık gibi bir mazerete sahip ise, zorlama karşısında orucunu bozmazsa

günahkâr olur.

Düğün veya sünnet yemeği gibi bir ziyafete çağrılan kimsenin, genel olarak

diğer davetlerde olduğu üzere bu davete icabet etmesi, dostluk bağlarının

güçlendirilmesi veya ilişkilerin geliştirilmesi vb. amaçlara hizmet edeceği için

teşvik edilmiştir. Nâfile oruç tuttuğu bir günde böyle bir ziyafete çağrılan

kimse, sözü edilen olumlu amaçlara hizmet edeceğinden eminse, bu davete

icâbet etmesinin yerinde bir davranış olacağı; fakat, yine de beklenmedik yararlara

ve güzelliklere yol açabileceği mülâhazasıyla genel olarak bu tür davetlere

icâbet edip orucunu bozmasında bir beis bulunmadığı ifade edilmiştir.

Başlanmış olan nâfileyi tamamlamak gerektiği kuralı sebebiyle bozduğu bu

orucu daha sonra kazâ eder.

GEÇERLİLİK ŞARTLARI

Orucun sahih (geçerli) olması için, oruç tutmaya niyet etmiş ve orucu

bozacak şeylerden kaçınmış olmak şarttır. Esasen orucu bozacak şeylerden

kaçınmak, teknik anlamda rükün olmakla birlikte, ibadetin sahih olması için

kaçınılmaz bir şart olduğu için burada sıhhat şartı olarak ele alınmıştır. Kadınlar

için ilâve şart ise, onların hayız veya nifas durumunda olmamalarıdır.

Peygamberimiz’in hanımlarından gelen bütün rivayetler, onların aybaşı

hallerinde namaz kılmadıkları ve oruç tutmadıkları yönündedir.

Daha önce namaz bahsinde ve bu bölümün başında da belirtildiği gibi

hayız veya nifas halinde bulunan kadının oruç tutması haram olduğu gibi,

tutacağı oruç da geçerli olmaz. Kadınlar bu durumları sebebiyle tutamadıkları

oruçları daha sonra istedikleri bir zamanda kazâ edebilirler. Fakat şevval

ayı içinde tutarlarsa hem borçlarından kurtulmuş, hem de Peygamberimiz’in

şevvalde oruç tutmaya ilişkin tavsiyesine uymuş olurlar.Cünüplük, hayız ve nifastan

farklıdır. Çünkü; cünüplüğün gerçekleşmesi

ihtiyarî olduğu gibi, gusletmek suretiyle cünüplükten temizlenmek de mümkündür.

Bu bakımdan cünüplük oruca başlamaya engel görülmemiştir. Bununla

birlikte mümkün olan en kısa zamanda cünüplükten temizlenmek

gerekir.

Niyet

Diğer ibadetlerde olduğu gibi oruç ibadetinde de niyet şarttır. Şâfiîler ve

bazı Mâlikîler niyeti rükün saymışlardır. Her ikisine göre de, niyet edilmediği

takdirde sabahtan akşama kadar aç durmak oruç yerine geçmez. Bu bakımdan,

ister farz veya vâcip, isterse nâfile olsun her tür oruçta niyet şarttır. Herhangi

bir oruca kalben niyet etmek, hangi orucu tutacağını kalbinden geçirmek

yeterlidir. Bu niyetin dil ile ifade edilmesi, onun teyit edilmesi ve perçinlenmesi

anlamına geldiğinden mendup sayılmıştır.

Niyetin Vakti. Her türlü oruç için mümkün oldukça, sabah vakti

girmeden önce veya geceden niyet etmek en faziletli olanıdır. Çünkü bu

suretle hem mezheplerin bu konudaki ihtilâflarının dışında kalınmış, hem de

niyet ibadetin başlama vaktiyle aynı zamana getirilmiş olur. Nitekim niyetin

hangi vakitte yapılacağı konusu mezhepler arasında ihtilâflı olduğu gibi,

niyetin vakti açısından oruç türleri arasında da fark gözetilmektedir.

1. Hanefîler'e göre ramazan orucu, nâfile oruçlar ve vakti belirtilmiş

adak (nezr-i muayyen) oruçlarının niyet etme vakti gün batımından başlayıp

ertesi günün kuşluk vaktine hatta öğle namazı vaktinin girmesinden az

önceki vakte kadar devam eder. Öğle vakti girdikten sonra artık hiçbir oruca

niyet edilemez.

Zevalden önce nâfile oruca niyet etmenin câizliğini gösteren hadisler

bulunmaktadır. Bunlardan birinde, Peygamberimiz’in bir gün Âişe vâlidemize

öğle yemeği hazırlayıp hazırlamadığını sorduğu, Hz. Âişe'nin yiyecek

bir şey olmadığını söylemesi üzerine Peygamberimiz’in o gün oruç tuttuğu

rivayet edilir.

Mâlikîler'e göre niyetin geçerli olması için güneşin batmasından itibaren

gecenin son kısmına kadar veya fecrin doğması ile birlikte yapılması gerekir.

Çünkü sabahleyin, yani oruç ibadetinin başlama vaktinde niyet edilmeyince

o günün oruçlu geçirilmeyeceği belirli hale gelmiş olur.

Şâfiîler'e göre ise ramazan orucu, kazâ orucu ve adak orucuna geceden

niyetlenmek şarttır. Fakat nâfile oruca zevalden önceye kadar niyetlenmek

câizdir.

2. Zimmette sübût bulmuş oruçlara ise en geç imsak vaktine kadar niyet

edilmiş olması ve orucun belirlenmesi gerekir. Orucun zimmette sübût bulması,

oruç borcunun kaçınılmaz bir şekilde kesinleşmiş, sabit hale gelmiş olması

demektir. Meselâ başlanmış fakat bir sebeple tamamlanamamış nâfile orucun

kazâsı zimmette sabit olmuş, borçluğu kesinleşmiştir. Ramazan orucunun

kazâsı da böyledir. Fakat ramazan orucunun kendisi henüz zimmette sabit

borç sayılmaz; çünkü meselâ, kişinin ertesi gün yaşayıp yaşamayacağı belli

değildir. Kişi ertesi günün herhangi bir vaktinde ölecek olsa, o günkü oruç

zimmetine borç yazılmaz. Ancak daha önceki günlerde kazâya kalan ramazan

orucu zimmetinde mevcuttur. Kefâret oruçları ile mutlak adak oruçları da zimmette

sübût bulmuş borç kapsamına girmektedir. Bu çeşit oruçlara geceden

veya en geç ikinci fecrin başlangıcında niyet etmek gerektiği gibi niyet ederken

tutulan orucun mutlak nezir mi, bir orucun kazâsı mı olduğunu da belirtmek

gerekir. Zimmette sabit olması kesinleşmiş oruçların ifa zamanı için dinde

belirlenmiş muayyen bir zaman olmadığı için, mükellef bu oruçları kendi belirleyeceği

bir zamanda tutabilir. Öyle olunca da, hangi orucu tutacağını belirlemesi

şarttır. Şayet bir kazâ orucuna ikinci fecrin doğmasından sonra niyet

edilse, bununla kazâ geçerli olmayacağı için, oruç nâfileye dönüşür.

Niyetin Şekli. Ramazan, belirli adak veya herhangi bir nâfile oruç

için mutlak niyet yeterlidir. Meselâ; "yarın oruç tutmaya" veya "yarınki günün

orucunu tutmaya" niyet edilse, ertesi gün ramazan ise, bu niyet ramazan orucuna

niyet yerine geçer; ertesi gün, daha önce oruç tutmak için vaktini tayin

etmiş olduğu gün ise bu defa adak orucuna niyet etmiş olur. Hatta ramazan

günleri ramazan orucu için ve oruç tutulması adanan gün, adak orucu için

belirli hale geldiği için, kişi bugünlerin öncesinde niyet ederken "Yarın nâfile

oruç tutmaya niyet ettim" dese bile, tutacağı oruç nâfile oruç değil, vakti belirli

olan oruç yerine geçer. Çünkü orucun ifa edilmesi için belirlenen vakit içinde

yine aynı cinsten ikinci bir ibadet yapılamayacağından, yani oruç dar zamanlı

bir vâcip olup vakit de bunun miyarı olduğundan, niyet asıl yapılması gereken

ibadete râci olur. Bununla birlikte bunlar için geceleyin niyet edilmesi ve ne

orucu olduğunun belirlemesi (tayin) daha faziletlidir. Meselâ "Yarınki ramazan

orucunu tutmaya niyet ettim" demekle belirleme yapılmış olunur.

Fakihlerin çoğunluğuna göre ramazanın her günü için ayrı ayrı niyet

edilmesi şarttır. Çünkü her bir günün orucu kendi başına bir ibadet olup,

öteki günlerde tutulan veya tutulacak olan oruçla ilişkisi yoktur; dolayısıyla

bir günün orucu bozulduğu zaman sadece o günün orucu bozulmuş olur,

öteki günlerin orucu bundan etkilenmez.

Mâlikîler'e göre ise, ara vermeksizin peş peşe tutulması gereken oruçlarda en

başta yapılacak tek niyet yeterlidir. Zıhâr, katl kefâreti ve ramazan orucunun

kefâretinde olduğu gibi ramazan orucunda da tek niyet yeterlidir. Ancak bu

oruçlara yolculuk, hastalık, hayız ve nifas gibi zorunlu sebeplerle ara verilecek

olursa, engel kalktıktan sonra yeniden niyet gereklidir. Tek bir niyetin yeterli

olduğu oruçlarda her gece niyetlenmek ise menduptur. Mâlikîler'in bu konudaki

gerekçesi ilgili âyette geçen "Sizden her kim ramazan ayına yetişirse onu oruçlu

geçirsin" ifadesidir. Ay, tek bir zamana verilen isimdir, dolayısıyla ay süresince

oruç tutmak bütün bir ibadet hükmünde olup namaz ve hacca benzer, tek bir

niyet ile eda edilebilir.

Niyetle İlgili Bazı Ayrıntılar. Oruca niyetin vaktiyle ve şekliyle ilgili

ayrıntı sayılabilecek bazı bilgiler de bu ibadetin geçerliliğini yakından

ilgilendirir. Bunlar şu şekilde sıralanabilir:

1. İçinde bulunulan gün, güneş batmadan önce ertesi günün orucuna

niyet edilemez.

2. Güneş battıktan sonra herhangi bir oruca niyet edilmesi halinde,

ikinci fecre kadar yeme, içme ve cinsel ilişkide bulunmak niyete ve oruca

zarar vermez. Çünkü bu niyet ikinci fecirden itibaren başlayacak olan oruç

ibadeti için yapılmıştır. Nitekim bu şekilde niyet eden kimse, herhangi bir

sebeple, ikinci fecrin doğmasına kadar, bu niyetini geri alabilir.

3. Oruç tutup tutmayacağında tereddüt olması durumunda veya niyetin

bir şarta bağlanması durumunda niyet gerçekleşmiş olmaz. Niyet, kesin

azim ve karar demektir.

4. Ramazanda, ramazan orucundan başka oruç tutulamayacağı için,

hangi oruca niyet edilirse edilsin ramazan orucu yerine geçer. Fakat, daha

önceden oruç tutmayı adadığı belirli günde, başka vâcip bir oruca (meselâ;

kefâret orucuna veya bir ramazan orucunun kazâsına) niyet ederek oruç tutacak

olsa, ağırlık kazanan görüşe göre bu oruç, niyetlendiği vâcip oruç yerine

geçer, belirli adak orucunu kazâ etmesi gerekir.

5. Hem kefârete hem de nâfileye niyet edilerek tutulan oruç, kefâret

orucu yerine geçer; fakat hem kazâya hem de yemin kefâretine niyet edilerek

tutulan oruç, her ikisi de vâciplik açısından eşdeğer olduğu için, hiçbirinin

yerine geçmez, nâfile olur.

Sahura kalkıp yeme ve içme de niyet yerine geçer.

6. Tutulamamış ramazan oruçlarını kazâ ederken, bir belirleme yapmaksızın,

“kazâsı gereken oruca” diye niyet edebileceği gibi, belirleme yaparak

da niyet edebilir. Üzerinde çok sayıda kazâ borcu varsa "kazâsı gerekli ilk

oruca" diyerek niyet edilebilir.

Orucu Bozan Şeylerden Kaçınmak

Orucun temel unsuru ve anlamı, yeme, içme ve cinsel ilişki zevklerinden

uzak durmak, nefsi bunlardan mahrum bırakmak olduğu için, bu anlama

gelecek davranışlar orucun bozulmasına sebep olur. Yemek ve içmek, yenilip

içilmesi mûtat olan her şeyi içine alır. Sigara, nargile gibi keyif veren

tütün kökenli dumanlı maddeler ile tiryakilik gereği alınan tüm maddeler

oruç yasakları kapsamına girdiği gibi her ne sebeple olursa olsun, ağızdan

alınan ilâcın da bu kapsamda yer aldığında tereddüt yoktur. Bununla birlikte,

tedavi maksadıyla iğne yaptırmanın hükmü tartışmalı olup, iğnenin

orucun bozulmasına etkisi konusu aşağıda açıklanacaktır.

Orucu nelerin bozacağı sorusuna verilecek ilk cevap "yeme, içme, cinsel

ilişkide bulunma ve bu kapsamda değerlendirilebilecek şeyler" olacaktır. Bu

ölçü, açık ve anlaşılabilir olmakla birlikte, orucun anlamına aykırı davranış

sayılıp sayılmayacağında tereddüt edilen bazı durumlar bulunması sebebiyle,

eskiden beri fakihler, nelerin bu kapsama gireceğini tek tek saymaya

çalışmışlar, bu arada gerçekleşmesi düşünülemeyecek nâdir bazı durumların

hükümlerini dahi belirleme durumunda kalmışlardır. İlmihal kitaplarında

çoğu zaman tebessümle karşılanan birçok ihtimalin veya anormal durumun

gündeme alınıp orucu bozup bozmadığının tartışmaya açılması da bu sebep

ve gayretten kaynaklanmaktadır. Özel durumlar ve muhtemel seçenekler

yan yana getirildiğinde de, zaman zaman orucun bozulmasını gerektiren aslî

durumun göz ardı edildiği, bu konudaki ölçü-kuralın geri plana itildiği olmuştur.

Biz esasen zikrettiğimiz ölçüye vurgu yapmakla beraber, haklı tereddüt

oluşturabilecek birkaç hususa "Orucun Yasakları" başlığı altında değineceğiz.

ORUÇLU İÇİN MÜSTEHAP OLAN ŞEYLER

Orucun geçerliliği ile doğrudan ilgili olmamakla birlikte, oruç tutmayı

biraz daha kolaylaştırmak üzere Peygamberimiz’in bazı tavsiyeleri olmuştur.

Bunların başında sahur yapmak gelir. Sahur, ikinci fecirden az önceki vakit

olan seher vaktinde yenilen yemek demektir. Sahura kalkmakla hem bir

şeyler yenilerek oruç için enerji toplanmış, hem de bir sünnet yerine getirilmiş,

seher vaktinin feyiz ve faziletinden yararlanılmış olur. Bu bakımdan bir

yudum su ile de olsa sahur yapmak ve sahur yemeğini mümkün olduğunca,

gecenin son vaktine denk getirmeye çalışmak uygun olur. Peygamberimiz’in

sahura kalkmayı teşvik ve tavsiye eden birçok hadisi bulunmaktadır: "Oruç

tutmak isteyen sahurda bir şeyler yesin" (Müsned, III, 367, 379), "Sahura

kalkın, çünkü sahur yemeğinde bereket vardır" (Buhârî, “Savm”, 20; Müslim,

“Sıyâm”, 45), "Sahur yemeği ile gündüz tutacağınız oruca; ve öğle üzeri uykusuyla

da (kaylûle) teheccüt namazına kuvvet kazanın" (İbn Mâce, “Sıyâm”,

22).

Peygamberimiz, sahuru mümkün olan son vakte denk getirmeyi teşvik

ettiği gibi iftarın da vakit girer girmez yapılmasını teşvik etmiştir. Bu iki teşvikten

çıkarılabilecek anlam, ibadetin mümkün olduğunca kolay hale getirilmesidir.

İftar vakti girdiğinde yemeğe oturmadan namaz kılınmak isteniyorsa

yine de biraz su veya bir hurma ile orucu açıp, ondan sonra namaz

kılmak yerinde olur.

Oruç açılırken dua edilmesi sünnettir. Herkes içinden geldiği gibi zikrini,

şükrünü ve yakarışını ifade edebilir. Örnek olması bakımından öteden beri

yaygın olarak yapılan bir duayı buraya alalım:

"Allahım! Senin rızanı kazanmak için oruç tuttum, senin verdiğin

rızıkla orucumu açtım. Sana inanıp güvendim. Ey lutuf ve ikramı

geniş olan Rabbim! Beni bağışla."

Varlıklı kimselerin, özellikle durumu iyi olmayan kimselere iftar yemeği

yedirmesi güzel ve sevaplı bir davranıştır. Peygamberimiz, "Oruçluya iftar

ettiren kimse, oruçlunun sevabında bir eksilme olmaksızın, oruçlunun alacağı

kadar sevap alır" (Tirmizî, “Savm”, 42, İbn Mâce, “Sıyâm”, 45) buyurmuştur.

İftar yemeklerini, zenginler arasında bir lüks ve gösteriş yarışı haline

getirmekten kaçınmak gerekir. Yine varlıklı kimselerin, her zamankinden

daha fazla olarak, ramazanda ihtiyaç sahiplerine yardımda bulunması

beklenir. Varlıklı kimselerin bulunduğu bir bölgede akşam ne ile iftar edeceğini

düşünen insanların kalmamış olması gerekir. Bu hem Müslümanlığın

yüksek bir amacı hem de oruç ibadetinin verdiği kalp inceliğinin bir gereğidir.

Aksi bir durum elbette ki varlıklı kimselerin vicdanını rahatsız edecektir.

Sabah namazının vaktini geçirmemek kaydıyla cünüp sabahlamak câiz ise

de ibadete başlarken temiz olmak düşüncesiyle daha önce gusletmek uygundur.

Hayız ve nifastan temizlenen kadınlar için de aynı durum geçerlidir. Bununla

birlikte cünüp olarak sabahlayan kimsenin gerekli dikkati göstermek

şartıyla, banyo yapması câizdir. Âişe vâlidemizin bildirdiğine göre Peygamberimiz,

bazı kereler cünüp olarak sabah namazı vaktine girmiştir.

Oruç, kişinin Rabbiyle gönül bağını güçlendiren, ona mânevî ve derunî

bir haz tattıran, irade eğitimine ve kalp inceliğine yol açan ibadetlerden

olduğu için oruç tutan kişi zaten dilini kötü, çirkin, başkalarını rencide edecek

boş ve gereksiz sözlerden koruyacaktır. Oruç bu tesiri tam meydana getiremiyorsa,

oruç tutan kimsenin bu sonucu ve etkiyi elde etmek için çalışması,

oruçlu iken söz ve davranışlarına daha çok dikkat etmesi gerekir. Hele insanların

birbirleri hakkında kötü kanaate sevkedecek ve ilişkilerini bozacak

dedikodu ve söz taşıma gibi dinimizce hiçbir zaman hoş görülmeyen davranışlar,

orucun mânevî haline taban tabana zıt şeylerdir. Peygamberimiz

orucun bu yönünü anlatmak üzere "Yalan konuşmayı bırakmayan, yanlış

davranışlardan kaçınmayan kimsenin kendini aç ve susuz bırakmasına Allah'ın

ihtiyacı yoktur" (Buhârî, “Savm”,

buyurmuştur. Aslolan ibadeti

amacına uygun yapmak, ibadetin zevkini tatmaktır. İbadetlerin hakkı verilmeye

çalışıldığı takdirde bunun önce kişinin kalp ve vicdanındaki olumlu

etkileri, sonra da toplumdaki olumlu sonuçları çok belirgin bir şekilde ortaya

çıkacaktır. Peygamberimiz bu noktaya işaretle "Hiçbiriniz oruçlu iken kötü

laf söylemesin; bağırıp çağırmasın, hatta kendisine ağır sözler söyleyen (küfreden)

birine dahi sadece 'Ben oruçluyum' demekle yetinsin" (Buhârî,

“Savm”, 2; Müslim, “Sıyâm”, 160) buyurmuştur.

Ramazanın mânevî atmosferini daha iyi hissedebilmek için Kur'an okumak,

eksikliğini hissettiği bilgileri öğrenmeye çalışmak yerinde olur. Ayrıca,

her ramazanda mutlaka Kur'ân-ı Kerîm'in Türkçe anlamı, mukabele okur gibi

bir defa okunmalı, genel hatlarıyla Kur'ân-ı Kerîm'in içeriği hakkında bilgi

sahibi olunmalı, daha derin ve detaylı bilgiye ihtiyaç hissedilen konularda, o

alanda yazılmış eserlere veya bizzat ehliyetli hocalara başvurulmalıdır.

ORUCUN YASAKLARI

Orucun yasakları, doğrudan söylenirse yemek, içmek ve cinsel ilişkide

bulunmaktır; tersinden söylenirse orucun yasakları, orucun bozulmasına

sebep olan şeylerdir. Bölüm başında da belirttiğimiz gibi oruç, yeme, içme ve

cinsel ilişkiden kaçınmaktır. Dolayısıyla bu üç hususa dikkat edildiği takdirde

oruç tutulmuş olur. Bununla birlikte bazı davranışların, sayılan bu üç

şeyin kapsamına girip girmediği konusunda gerekli veya gereksiz tereddütler

oluşabilmektedir. Yine orucun bozulmasına yol açmamakla birlikte, orucun

genel havasına, anlam ve gayesine yakışmayan şeyler konusunda da

dikkatli olmak gerektiği için burada günlük hayatta karşılaşılabilecek bazı

durumlara kısaca işaret etmek istiyoruz.

ORUCUN MEKRUHLARI

Öteden beri fıkıh ve ilmihal kitaplarında mekruh olarak nitelendirilen

şeylerin bir kısmı, orucun anlam ve gayesine yakışmayan şeyler, bir kısmı

da biraz ileri gidildiği takdirde orucun bozulmasına sebep olabilecek şeylerdir.

Meselâ bir şeyi tatmak ve çiğnemek mekruhtur; çünkü ağza alınan bir

şeyin yutulma tehlikesi bulunmaktadır. Fakihler yine aynı gerekçeyle, bir

insanın eşiyle öpüşmesini, ona sarılmasını mekruh saymışlardır. Çünkü bu

davranış, orucu bozacak bir fiili işlemeye götürebilir. Esasen bir insanın

eşiyle öpüşmesi oruca zarar vermez. Nitekim Âişe vâlidemiz, Peygamberimiz’in

oruçlu iken hanımlarıyla elleşip şakalaştığını ve öpüştüğünü anlatmıştır

(İbn Mâce, “Sıyâm”, 19; Muvatta, “Sıyâm”, 13).

Aşırı titizlikleri gereği misvak kullanmayı dahi mekruh sayanlar bulunmakla

birlikte, âlimlerin çoğunluğu bunu mekruh görmemişlerdir. Günümüzde

yaygın olduğu şekliyle ağız ve diş temizliğinin diş fırçası ve diş macunu

kullanılarak yapılması da oruca zarar vermez; üstelik aksatılmaması gereken

yerinde bir davranış da olur. Ağız ve diş temizliğini gündüz yapmamayı

tercih edenler, bunu mutlaka sahurdan sonra yapmış olmalıdır. Oruçlunun

normal temizlik için veya cünüplükten temizlenmek için yıkanması mekruh

olmamakla birlikte, serinlemek maksadıyla yıkanması oruç esprisine aykırılık

gerekçesiyle mekruh sayılmıştır. Oruçlunun güzel koku sürünmesi veya

güzel kokan bir şeyi özel olarak koklaması da mekruh sayılmaz.

Ayrıca, esasen orucu bozmamakla birlikte, oruçlunun direncinin kırılmasına

ve güçsüz düşmesine yol açan, kan aldırmak vb. şeyler mekruhtur.

Konunun başında sahurun geciktirilmesi ve iftarın vakit girer girmez yapılmasının

anlamına ilişkin olarak söylediğimiz hususlar burada da geçerlidir.

ORUCU BOZAN ŞEYLER

Yemek, içmek ve cinsel ilişkide bulunmak orucu bozan şeylerdir. Bunların

hangi durumda sadece kazâ, hangi durumda kazâ ile birlikte kefâreti

gerektirdiğini görelim.

Kazâ ve Kefâreti Gerektiren Durumlar

Orucu bozup hem kazâ hem de kefâreti gerektiren durumların başında ramazan

günü oruçlu iken yapılan cinsel ilişki gelmektedir. Zaten Peygamberimiz oruç

kefâreti hükmünü, o zaman vuku bulan böyle bir cinsel ilişki olayı üzerine vermiştir.

Oruç kefâreti konusunda eldeki tek örnek ve delil de budur. Bu bakımdan

bütün fıkıh mezhepleri, ramazan günü oruçlu iken bilerek ve isteyerek normal

cinsel ilişkide bulunmanın, hem kazâ ve hem de kefâreti gerektireceği konusunda

görüş birliği etmişlerdir. Bir şey yiyip içmenin kefâreti gerektirip gerektirmediği

konusu ise mezhepler arasında tartışmalıdır. Hanefîler, bilerek ve isteyerek bir gıda

veya gıda özelliği taşıyan her türlü maddeyi almayı da bu hükme kıyas ederek, bu

durumda da hem kazâ hem de kefâret gerekeceğini söylemişlerdir.

Peygamberimiz zamanında cereyan eden ve oruç kefâretinin gerekçesi

olan olay şudur:

Bir adam "Mahvoldum" diyerek Peygamberimiz'e gelmiş ve ramazanın

gündüzünde eşiyle cinsel ilişkide bulunduğunu söylemiş, bunun üzerine

Peygamberimiz;

- Köle âzat etme imkânın var mı?

- Hayır, yok.

- Peş peşe iki ay oruç tutabilir misin?

- Hayır. Bu iş de zaten sabredemediğim için başıma geldi.

- Altmış fakiri doyuracak malî imkânın var mı ?

- Hayır.

Bu sırada Peygamberimiz'e bir sepet hurma getirildi. Peygamber bu

hurmayı adama vererek yoksullara dağıtmasını söyledi. Adam "Bizden daha

muhtaç kimse mi var?" deyince Peygamberimiz gülümseyerek "Al git, bunları

ailene yedir" diyerek adamı gönderdi (Buhârî, “Savm”, 30; Müslim,

“Sıyâm”, 81; Ebû Dâvûd, “Savm”, 37).

Bilerek ve isteyerek kaçınılması gereken üç şey (yeme, içme, cinsel birleşme)

dışında bir sebeple orucun bozulması durumunda kefâret gerekmeyip

sadece kazâ gerekir.

Sadece Kazâyı Gerektiren Durumlar

Oruç yasaklarının başında yeme ve içme geldiğini, oruçlunun kasten yiyip

içmesinin kazâ ve kefâreti gerektirdiğini biliyoruz. Buna ilâve olarak

Hanefî fakihleri, beslenme amacı ve anlamı taşımayan ve esasen yenilip

içilmesi mûtat (normal, alışılmış) olmadığı gibi insan tabiatının meyletmediği

şeylerin yenilip içilmesi durumunda da orucun bozulacağını, fakat bunun

kefâreti gerektirmeyeceğini söylemişlerdir. Çiğ pirinç, çiğ hamur, un, ham

meyve yemek veya fındık, badem ve cevizi kabuğuyla yutmak böyledir.

Bunlar yiyecek maddesi olmakla birlikte, bunların bu şekilde yenilmesi normal

değildir ve hem de bunlar bu halleriyle insanın iştah duyacağı ve yemek

isteyeceği şeyler değildir. Fakihler, şehvetin normal cinsel birleşme dışında

tatmin edilmesinin de aynı kapsamda değerlendirileceğini belirtmişlerdir.

Fakihler ağza giren yağmur, kar veya doluyu isteyerek yutmayı, su içme

kapsamında değerlendirerek orucu bozacağını; fakat, kişinin kastı olmaksızın

boğaza inen yağmur, kar ve dolunun orucu bozmayacağını söylemişlerdir.

Kusma, kasten yapılmadığı durumlarda orucu bozmaz. Kasten yapıldığında

ise, sadece ağız dolusu olması halinde bozar.

Baştan beri ortaya koymaya çalışılan oruç tutma esprisi ve orucun anlam

ve amacıyla pek bağdaşmayan muhtemel bütün davranışları ve olayları

tek tek sıralamak mümkün olmadığı için bu konuda şöyle bir açıklama getirmek

doğru olur: Orucun anlamı, Allah rızâsı için, gerek beslenme gerekse

tat ve keyif alma kasıt ve arzusu içeren yiyip içme ve cinsel ilişkiden uzak

durmak, özetle nefsi iştah ve şehvet duyduğu şeylerden mahrum etmektir.

Bu yasağın ihlâli sayılan her davranış orucun mâna ve gayesine aykırıdır.

Yeme, içme ve cinsel ilişki sayılan her davranış orucu bozar, kazâ edilmesini

gerektirir. Kasıtlı olarak yapılırsa hem kazâ hem kefâret gerekir.

Bayılma ve delirmenin orucu bozan şeylerden sayılması, esasen oruç

yasaklarının ihlâli ile ilgili olmayıp, bütün mükellefiyetlerde ön şart olan

bilinçlilik halinin geçici veya sürekli olarak yitirilmesi ile ilgilidir. Bu halin

kapladığı günlerin kazâ edilmesinin istenmeyişi de aynı sebebe bağlıdır.

Unutarak bir şey yemek ve içmekle oruç bozulmaz. Peygamberimiz

oruçlu olduğunu unutarak yiyip içenlerin oruca devam etmelerini, onları

Allah'ın yedirip içirdiğini söylemiştir (Buhârî, “Savm”, 26; Müslim, “Sıyâm”,

17). Fakat yanlışlıkla (hata) yiyip içmek bundan farklı olup Hanefîler'e göre

orucu bozar. Meselâ; bir kimse oruçlu olduğunun farkında olduğu halde

kasıtsız olarak yanlışlıkla bir şey yese veya içse, diyelim ki abdest alırken

ağzına aldığı sudan yutsa veya denizde yüzerken su yutsa orucu bozulur ve

kazâ lâzım gelir.

Şâfiîler orucu bozma kastı bulunmadığı için yanlışlıkla bir şey yiyip içmenin

orucu bozmayacağını söylerken, Mâlikîler orucun anlamının (imsak)

ortadan kalkmış olduğu gerekçesiyle, ister unutma isterse yanlışlık sonucu

olsun, bir şey yiyip içmekle orucun bozulacağını söylemişlerdir.

Sabah vaktinin girip girmediği konusunda şüphesi bulunan kimse yiyip

içmeye devam ederken o esnada ikinci fecrin doğmuş olduğu ortaya çıksa

oruç bozulur ve kazâ etmesi gerekir, kefâret gerekmez. Ayný þekilde güneşin

battığını zannederek iftar ederken güneşin henüz batmadığı anlaşılsa yine

kazâ gerekir. Hanefî mezhebinde aðýrlýklý görüþ böyledir. Ancak, bu durumda

kefaretin gerekeceðini söyleyenler de vardýr. Zira kişi, her iki durumda

da zannı ile hareket etmiş ve yanıldığı ortaya çıkmış ise de zanların

kuvvet derecesi aynı değildir. Birinci durumdaki zan güçlüdür; çünkü

aslolan gecenin devam ediyor olmasıdır. İkinci durumdaki zan ise, bunun

tersine zayıftır; çünkü aslolan gündüzün devam ediyor olmasıdır. Bu bakımdan

güneşin batıp batmadığından şüphe eden kimse hemen iftar etmemeli,

durumun netleşmesini beklemelidir. İmsak ve iftar vakitlerini gösteren bir

takvim ve saatin bulunmadığı durumlarda kişi, kendi bilgi ve tecrübesiyle

ictihad ederek ona göre davranır.

Unutarak yiyip içtikten sonra orucunun bozulmuş olduğu zannıyla veya

gece niyetlenemeyip gündüz niyetlendikten sonra, gündüz yapılan bu niyetin

niyet sayılmayacağı zannıyla günün geri kalan kısmında bilerek bir şey

yiyip içmek veya cinsel ilişkide bulunmak orucu bozar.

Orucu bozacak fakat kefâreti de gerektirmeyecek bir davranıştan sonra,

kişinin yiyip içmeye başlaması halinde, kural olarak kefâretin gerekmeyeceği

belirtilmişse de, burada aslolan kişinin oruç tutma veya bozma konusundaki

gerçek niyetidir. Amellerin niyetlere göre olduğu şeklindeki genel

dinî ilkenin anlamı da budur.

Bir şey yiyor veya içiyorken imsak vaktinin girdiğini anlayan kimse

derhal yemeyi ve içmeyi bırakmalıdır. Bile bile yemeye veya içmeye devam

etmesi halinde Hanefî imamlara göre bu kişiye kefâret gerekir.

İlâç Kullanmanın ve İğne Yaptırmanın Hükmü

Ağızdan alınacak hap, şurup ve pastil gibi şeylerin orucu bozacağında

görüş birliği bulunmaktadır. Çünkü bunlar doğrudan mideye inmekte, esasen

tedavi amaçlı olsa bile dolaylı olarak beslenme niteliği de taşımaktadır.

Göze, burun veya kulağa damlatılan ilâcın orucu bozup bozmayacağı

konusu ise tartışmalıdır. Kimi âlimler, göze damlatılan ilâcın orucu bozmayacağı,

kulak ve burna damlatılanın bozacağı görüşünde ise de, bunlardan

burun içinin yemek borusuyla ve mideyle doğrudan bağlantısının bulunduğu,

gözün dolaylı olarak boğaza açıldığı, kulağın ise mideyle böyle bir bağlantısının

bulunmadığı düşünülürse, bunlardan sadece buruna konan ilâçlar

hakkında ihtiyatlı olmak gerektiği sonucu çıkar. Böyle olunca, burna enfiye

çekmek, boğaza inecek şekilde bol miktarda su çekmek gibi davranışlar

orucu bozar. Bu organlara konan ve tamamen tedavi amaçlı ilâç ve damlalar

ise orucu bozmaz. Çünkü bu son sayılan davranışın yeme ve içme, yani

beslenme ve oruca karşı direnç kazanma faaliyeti sayılması isabetli olmaz.

İğne yaptırma meselesine gelince: Deri altına veya adaleye zerkedilen

veya damardan yapılan iğnenin orucu bozup bozmayacağı konusu, ilk fa

kihlerin, yaralayıp vücuda giren bıçak vb. katı cisimler ile derin yara üzerine

sürülen merhemin orucu bozup bozmayacağına ilişkin tartışmalarına göre

belirlenmeye çalışılmıştır. Şöyle ki;

a) Ebû Hanîfe'nin “derin yara üzerine sürülen ve karın veya beyne ulaşan

ilâcın/merhemin orucu bozacağı” yönündeki görüşünü alanlar, iğneyle

vücuda bir şey zerkedilmesi durumunda orucun bozulacağını ileri sürmüşlerdir.

Bu görüşte hareket noktası, tabii yollar dışından da olsa vücuda bir

şeyin girmiş olmasının orucu bozacağı fikridir. İğne veya damar yoluyla

alınan ilâç, serum veya aşı vücudun içine akıtılmış olmakta ve bütün vücuda

yayılmaktadır. Beslenme sayılıp sayılmayacağı tartışılsa bile, bunların

vücudu güçlendirdiği ortadadır. Bu şekilde alınan ilâç, gerek ağızdan alınsın

gerekse iğneyle zerkedilmiş olsun, hiçbir şekilde kefâret gerektirmese de

orucu bozar ve kazâyı gerektirir. İlâç almak veya iğne yaptırmak durumunda

olan kimselerin ya o gün oruç tutmamaları ya da ilâç almayı ve iğne

yaptırmayı sahur ve iftar vakitlerine almaları gerekir.

b) Buna mukabil Ebû Yûsuf ve Muhammed'in “derin yara üzerine sürülen

merhemin orucu bozmayacağı” yönündeki görüşünü esas alanlar ise

iğneyle vücuda bir ilâcın zerkedilmesi durumunda orucun bozulmayacağını

söylemişlerdir. Ebû Yûsuf ve Muhammed, oruca "normal yollardan vücuda

bir şey almaktan kaçınmak" şeklinde bir anlam yükledikleri için yaraya sürülen

merhemin, karna veya beyne ulaşmış olmasının bir önemi olmayacağını,

dolayısıyla bu durumda orucun bozulmayacağını söylemişlerdir. Eskiden

fetvahâne ve daha sonra 1948 yılında Ezher Üniversitesi Fetva Komisyonu

tabii delikler dışından vücuda giren bir şeyin orucu bozmayacağı yönünde

fetva vermiştir. Çünkü bu tedavi yönteminin, ağız yoluyla ilâcın yutulmasına

benzemediği açıktır. Bu noktadan hareketle, astım ve nefes darlığı

sebebiyle ağıza sıkılan spreyin zerrecikler halinde içeri gittiği doğru olsa bile

bunların akciğerden öteye geçmediği ve mideye ulaşmadığı, gıda ve susuzluk

giderme özelliği de taşımadıkları; bu sebeple bunların da orucu bozmayacağı

ileri sürülmüştür. Ayrıca belli hastalıklara karşı korunmak maksadıyla

yapılan aşıların hükmünde de tartışma bulunmakla birlikte, bu tür

aşılarla vücuda mikrop verilerek bağışıklık kazandırmaya çalışıldığı, dolayısıyla

bunların beslenme amaçlı olmadığı söylenerek oruca zarar vermeyeceği

görüşü ağırlık kazanmıştır.

Hangi görüş alınırsa alınsın, burada inisiyatif, tercih, karar ve tabii ki sorumluluk

mükellefe ait olacaktır. Söz konusu olan şey bir ibadettir ve Allah

rızâsı için yapılmaktadır. Bu bakımdan, oruç tutan bu şuurdaki insanların

gerekmediği halde, hiç açlık, susuzluk ve sıkıntı hissetmeden oruç tutmak için

bu yola tevessül edeceklerini düşünmek son derece anlamsızdır. Çünkü aklı

olan herkes gayet iyi bilir ki içeriği boşaltılmış ve anlamı yozlaştırılmış ve

göstermelik hale getirilmiş bir ibadetin hiçbir faydası olmadığı gibi, böyle yapan

kişi sonuçta sadece kendi kendisini kandırmış olacaktır. Esasen dinimiz

hasta olan veya tedavi sürecinde olan kişilerin oruç tutmamasına ruhsat vermektedir.

Bu bakımdan ilâç kullanmak veya iğne yaptırmak durumunda olan

kimseler, hem iyi bir tedavi görüp sağlığına kavuşmak, hem de ibadetlerini

ileride huzûr-ı kalp ile ve içe sinerek yapabilmek gayesiyle tedavileri tamamlanıncaya

kadar oruç tutmayabilirler. Bu tamamıyla kendilerinin karar vereceği

bir konudur. Bununla birlikte bu kimseler, ramazan ayında herkesle birilikte

oruca devam etmeyi arzu ediyor ve bu ibadet ayının mânevî havasından

kopmak istemiyorlarsa, oruç için başka bir engelleri de yoksa, ikinci grup

fakihlere ait olan ve ağırlıklı bulunan fetvayı esas alabilir, oruçlu oldukları

halde tedavi ve aşı amaçlı iğneleri yaptırabilirler.

ORUCUN KAZÂSI
RAMAZAN ORUCUNUN KAZÂSI

Ramazandan bir gün veya daha fazla oruç tutmayan kimselerin, bunları

kazâ etmeleri gerektiğinde görüş birliği vardır. Tutmama hastalık, yolculuk,

hayız, nifas ve benzeri özürler sebebiyle, yahut kasten veya yanılarak niyeti

terketmek suretiyle olabilir. Her ne sebeple olursa olsun gününde tutulamamış

ramazan orucunun kazâ edilmesi gereklidir. Aynı şekilde kefâret, adak

veya başlanıp bozulmuş nâfile oruçların kazâsı da gereklidir. Başlanıp tamamlanmamış

nâfile oruç meselesinde, Şâfiîler hiçbir şekilde kazâyı gerekli

görmezken, Mâlikîler sadece kasten bozma durumunda kazâyı gerekli görmüşlerdir.

Ramazan orucunun kazâsı yasak günler dışında her zaman yapılabilir.

Şâfiîler'e göre ise bir ramazanda kazâya kalmış orucun, gelecek ramazana

kadar kazâ edilmesi gerekir. Bir ramazanın kazâ borcu yerine getirilmeden,

öteki ramazan gelecek olursa, kazâ borcuna ilâveten bir de fidye ödeme

yükümlülüğü ortaya çıkar.

KEFÂRET ORUCU

Ramazanda özürsüz olarak oruç tutmamak büyük günahtır. Müslüman

kişinin mazeretsiz olarak oruç yemesi son derece uzak ihtimaldir. Bununla

birlikte ramazanda mazeretsiz olarak kasten oruç yemek, ramazanın saygınlığını

ihlâl etmek anlamına geleceği için kefâret ödemek gerekir. Kefâret

için genel olarak önerilen üç seçenekten sadece ikisinin günümüzde tatbik

imkânı vardır ki bunlardan birisi iki ay peş peşe oruç tutmak, ikincisi 60

fakiri doyurmaktır. Toplumsal şartlar gereği ve bir anlamda köleliğin kaldırılması

hedefine yönelik olarak önerilen köle âzat etme seçeneği köleliğin

ortadan kalkmasıyla uygulama dışı kalmıştır.

Hanefîler, kefâret seçeneklerinde sıra gözetmenin gerekli olduğunu savundukları

için öncelikle iki ay peş peşe oruç tutmayı, bu mümkün olmazsa

diğer seçenek olan altmış fakiri doyurma seçeneğinin uygulanabileceğini

ileri sürmüşlerdir. Mâlikîler ise, sıra gözetmeksizin herhangi bir seçeneğin

yerine getirilmesini yeterli görmüşlerdir.

Araya hayız ve nifas gibi doğal mazeretlerin girmesi durumu kefâret

orucunun peş peşe oluş özelliğine zarar vermez. Bu haller geçtikten sonra

yeniden niyet edilerek kalınan yerden devam edilir.

Ramazanda oruç bozmanın kefâretle cezalandırılmasının altında, ramazanın

saygınlığına karşı işlenmiş bir suç bulunması yatar. Ramazanda oruç

bozmak, ramazan ayına ve ramazan orucuna yapılmış bir hürmetsizlik olduğu

için böyle yapan kimseler için kefâret öngörülmüştür. Bu espriyi dikkate alan

bazı fakihler, kefâreti oruç tutmamanın değil, orucu bozmanın cezası olarak

değerlendirip, ramazan ayında ramazan orucuna niyet edilmediği takdirde oruç

yemenin kefâreti gerektirmediğini söylemişlerdir. Fakat bu görüş, pek anlamlı

ve isabetli görünmemektedir. Çünkü, niyet etsin veya etmesin, ramazanda

mazeretsiz olarak oruç yiyen/tutmayan kişi, ramazan orucuna olmasa bile

ramazan ayına saygısızlık etmiş olmaktadır. Öte yandan bir ramazanda birden

fazla oruç yemek durumunda sadece bir kefâretin öngörülmesi, kefâret konusunda

tek başına orucun değil, bir bütün olarak ramazanın göz önünde tutulduğunu

göstermektedir. Şayet kefâretin sebebi ramazan orucu olacak olsaydı,

bozulan her bir ramazan orucu için kefârete hükmedilmesi gerekirdi.

Esasen ramazan ile ramazan orucunu birbirinden ayırmak da gerçekte

mümkün değildir. O halde Hanefîler'in ortaya attığı bu görüşün anlamı nedir?

Öyle sanıyoruz ki, ramazan ayı ile ramazan orucunun birbirinden ayrılması

zihnen mümkün olsa bile gerçekte böyle bir şeyin mümkün olmadığını

elbette onlar da bilmekteydiler. Fakat hukuk tekniği bakımından kendi

görüşleri arasındaki tutarlılığı kaybetmemek ve bu yönden tenkide mâruz

kalmamak için bu ayırımı yapmak durumunda kalmışlardır. Bu bakımdan

teknik bir ayrıntının sonucu olan bu görüşü, aslî bir görüş gibi değerlendirip,

"canım, niyet etmediğimiz zaman kefâret gerekmiyormuş" düşüncesiyle, işi

hafife indirgeyerek, ramazanda oruç tutmamak yanlış olduğu gibi, böyle

yapan kişi, kendi kendini kandırmış olur. Bu kimse ayrıca, dinin temel vecîbelerinden

birini hafife aldığı, gerek ramazana gerek oruca saygısızlık ettiği

için büyük günah işlemiş olur. Kefâretin gerekip gerekmemesi teknik bir

konudan ibaret olup, mazeret olmadıkça, ramazan orucu konusunda titiz

davranmak gerekir. Ramazanda özürsüz olarak oruç tutmayan kimse günahkârdır.

Peygamberimiz mazeretsiz olarak ramazanda bir gün oruç yiyen

kimsenin ömür boyu oruç tutsa da o günün borcunu gerçekten ödemiş olmayacağını

ifade etmiştir.

FİDYE

Fidye konusunu içeren âyetteki "ve ale'llezîne yut¢k†nehû" ifadesinin

(el-Bakara 2/184), dil açısından oruca güç yetiremeyenler anlamına gelebileceği

gibi zorlukla güç yetirenler anlamına da gelebileceği dile getirilmiştir.

Hatta kimi rivayetlerde, "Sizden ramazan ayına yetişenler o ayda oruç tutsun"

(el-Bakara 2/185) meâlindeki âyet nâzil oluncaya kadar, fidye âyetinden

hareketle, ashaptan dileyenin oruç tuttuğu, dileyenin de tutmayıp fidye

verdiği, bu âyet nâzil olduktan sonra ise oruç tutmaya gücü yetenler hakkında

fidye hükmünün kaldırılıp sadece hasta ve yaşlılar için bir ruhsat olarak

devam ettirildiği belirtilmektedir (Müslim, “Sıyâm”, 149-150). Hz. Peygamber

ve sahâbenin uygulamasının da bir sonucu olarak âyetteki "oruç

tutmakta zorluk çekenler" ifadesiyle, şeyh-i fânî (düşkün ihtiyar) denilen

yaşlı kimselerin kastedildiği yaygın olarak benimsenmektedir. Buna göre

âyet, oruç tutmaya gücü yetmeyen yaşlıların tutamadıkları oruç için fidye

vermesi hükmünü getirmiş olmakta ve fidyenin miktarını "bir fakir doyumluğu"

olarak belirlemektedir. Ağır bir hastalığa yakalanan ve iyileşme

umudu bulunmayan hasta, orucu ileride kazâ etme ihtimali çok düşük olduğu

için, bu ihtimal yok sayılarak şeyh-i fânî gibi değerlendirilmiş ve fidye

hükmü kapsamına alınmıştır. Bu kimselerin, tekrar sağlıklarına kavuşup

oruç tutabilir hale gelmeleri ümit edilmediğinden tutulamayan orucun, aynı

cinsten bir ibadetle telâfisi talep edilmemiş, ibadet şevkinden mahrum kalmamaları

için, bunun yerine "her bir oruç için bir fakiri doyurma" şeklinde,

orucun mahiyetiyle alâkalı olması yanında sosyal amacı da bulunan bir

telâfi şekli önerilmiştir.

Her geçen gün bünyesi zayıflayan hasta ve yaşlılar, tutamadıkları her

bir oruç için bir yoksulu doyurabilecekleri gibi, bir fakir doyumluğu fidyeyi

ramazanın başında veya sonunda, nakit para veya mal olarak da verebilirler.

Bu fidyeyi sağlıklarında ödeyemezlerse, fidyenin ödenmesini vasiyet

etmeleri gerekir. Böyle bir vasiyetin mevcudiyeti ve terekenin üçte birinin de

yeterli olması halinde mirasçıların bu fidyeyi ödemeleri dinî bir vecîbedir.

Vasiyeti yoksa veya terekenin üçte biri fidyeyi karşılamaya yeterli değilse,

mirasçıların teberru kabilinden bunu ödemeleri tavsiye edilmiştir.

Fidye yoluyla telâfi biçimi, devamlı hastalık ve yaşlılık sebebiyle oruç

tutamayanlara mahsus olup bu iki durumun dışındaki mazeretler (bk. "Orucun

Şartları"), oruç tutmamaya veya başlanmış bir orucu bozmaya ruhsat

teşkil etse de, tutulamayan oruçlar için fidye ödenmesini câiz kılmaz. Fakat

bu kimseler kazâ edemeden vefat etmişlerse, mirasçıların aynı şekilde bu

oruçlar için de fidye vermesi İslâm âlimlerince câiz, hatta mendup görülmüştür.

Çünkü kazâ borcunu geciktirmemek gerekli ise de, burada söz konusu

olan terk, başlangıçta mazerete, devamında ise ileride kazâ etme ümidi

taşınan hoş görülebilir bir ihmale dayalıdır. Ayrıca vefat, bu kimsenin orucunu

kazâ etme imkân ve ihtimalini ortadan kaldırdığından yaşlı ve hasta

için söz konusu olan acz halinin bunlar için de söz konusu edilmesi mümkündür.

Orucu sağlığında kasten terkeden kimseler için ölümden sonra fidye

verilip verilmeyeceği, aşağıda ıskat-ı savm konusunda açıklanacağı üzere,

tartışmalıdır.

Ağır işlerde çalışanların da oruç yerine fidye vermelerini câiz görenlere

göre âyetin hükmü kaldırılmamıştır. Bu durumda olanlar her orucu için bir

fidye ödemekle yükümlüdürler.

Tutulamayan oruçların fidyesi birçok yoksula verilebileceği gibi toplam

tutar topluca bir yoksula da verilebilir. Ebû Yûsuf'a göre ise tek fidyenin

birkaç yoksul arasında bölüştürülmesi de mümkündür.

Fidye olarak bir yoksulu fiilen doyurma, genellikle pratik olmadığı için,

başlangıçta yoksul doyumluğunun gıda maddesine çevrilmesine ihtiyaç duyulmuştur.

Buğday, hurma, arpa gibi gıda maddelerinin başlıca tarımsal üretimi

oluşturması ve bu maddelerin yaygın olarak bulunması sebebiyle yoksul

doyumluğu için başlangıçta getirilen oldukça pratik olan bu çözüm, ileriki

dönemlerde, tarımsal üretim anlayışının değişmesine bağlı olarak üretim biçim

ve ilişkilerinin değişmesi sebebiyle sıkıntı doğurmuş ve ülkemizde olduğu gibi

fakir doyumluğu nakde çevrilmeye başlanmıştır. "Bir fakiri bir gün doyurma"

şeklindeki ölçü sabit ve değişmez olmakla birlikte, bunun tekabül edeceği nakit

veya mal, toplumunun üretim biçim ve ilişkilerine, geçim şartlarına ve

ekonomik seviyesine göre değişebilir. Hanefî fakihlerin o dönemlerde belirledikleri

ölçüye göre bir fakir doyumluğu olan fidye miktarının, buğday cinsinden

karşılığı ve dengi yarım sâ‘; arpa, hurma veya kuru üzümden karşılığı ise

1 sâ‘dır. Oruç fidyesinin tutarı, fıtır sadakası tutarına denktir. Günümüzde

fitrenin (sadaka-i fıtr) miktarı, mükellefe kolaylık olsun diye her yıl para olarak

duyurulur. Fakat "bir fakir doyumluğu" esprisi gözden kaçırılıp, fıkıh mekteplerinin

büyük ölçüde kendi dönemlerinin üretim biçimlerini ve geçim standartlarını

dikkate alarak tesbit ettikleri buğday, arpa, hurma miktarları esas

alınarak her yıl, fitre miktarının buğdaydan şu kadar, hurmadan şu kadar diye

açıklanması yanlış anlamalara yol açabilmektedir. "Fakir doyumluğu"nun ne

demek olduğu herkes tarafından anlaşılmakla birlikte, bu doyumluğun, paraya

çevrildiği vakit, hesabın yapıldığı yiyecek maddesine göre değişmesi mâkul

karşılanmamaktadır. Bir fakir doyumluğunun, günümüzde, asgari geçim ve

hayat standardı, asgari geçim endeksi gibi ekonomik verilerden hareketle bölgelere

göre ayrı ayrı hesaplanması mümkün ve daha sağlıklı olmakla birlikte,

hiç değilse, hesapta esas alınan buğday, arpa, hurma ve üzümün tekabül ettiği

ortalama miktarın asgari tutar olarak açıklanıp, ötesinin mükelleflerin ortalama

aylık veya yıllık geçim standartlarına göre ayarlamasına bırakılması daha

uygun görünmektedir.

ISKAT-ı SAVM

Iskat-ı savm, birinin sağlığında iken yerine getirmediği oruç borcunun

fidye yoluyla telâfi edilmesi, düşürülmesi anlamına gelmektedir. Bir önceki

bölümde ibadetlerde ıskat ve devir konusu hakkında yeterince bilgi verilmişti.

Zaten ıskat-ı savm ile, ölen kimsenin namaz borcunun fidye ödenerek

düşürme girişiminin adı olan ıskat-ı salât arasında sıkı bir bağ vardır.

İbadetler anlam ve amaç yönüyle, öncelikle bireysel ve kişisel fenomenler

oldukları için, kural olarak niyâbet ve vekâlet kabul etmezler. İslâm dini

her alanda olduğu gibi ibadetlerin ifasında da sadeliği, kolaylığı ve güç yetirilebilir

olmayı esas almış; bu ilkenin gereği olarak, ibadetin ifasında sıkıntı

doğuracak durumlar için bazı kolaylıklar tanıdığı gibi, ibadetin öngörülen ilk

ve aslî biçimiyle yerine getirilemediği durumlarda birtakım telâfi mekanizmaları

ve nâdiren de olsa alternatif ifa biçimleri önermiştir. Bazı istisnaî durumlarda

niyâbete izin verilmesi (bedel haccı), söz konusu durumun ibadet

içeriğinin dışında kalan başka mülâhazalarla açıklanabilmektedir. Kural,

ibadetlerin özellikle ve sadece mükellef tarafından ve öngörülen biçimlere

uyularak yerine getirilmesidir.

Esasen, tekrar sağlığına kavuşup oruç tutabilir hale gelmeleri ümit edilmeyen

hasta ve yaşlı kimseler için ilgili âyette önerilen fidye yoluyla telâfi

şekli, sonraları hükmün konuluş amacına uygun görülmeyebilecek zorlama

yorumlarla ıskat-ı savm (ve arkasından ıskat-ı salât) anlayış ve tatbikatına

dönüşmüştür.

Fidye hükmü, ilk olarak bir mazeret sebebiyle oruç tutamayan ve bunu kazâ

etmeden ölen kimseleri içine alacak şekilde genişletilmiş ve mirasçıların bu oruçlar

için de fidye vermesi câiz, hatta mendup bir davranış olarak görülmüştür. Bu

meselede, fakihler kazâ etmemenin nedenleri üzerinde durarak, kişinin ölmeden

önce orucu kazâ etme imkânına sahip olması durumu ile bu imkâna sahip olmasına

rağmen ihmal sebebiyle tutmamış olması durumu arasında ayırım yapma

eğilimi göstermişlerdir. Kimi fakihler, orucunu kazâ etme imkânı bulamadan

vefat eden kimseyi yaşlı ve sürekli hasta kimselerin durumuna kıyas ederek,

mirasçılarının fidye vermesini vâcip görmüşse de, fakihlerin çoğunluğu mazeret

sebebiyle bu kimseden mükellefiyetin ve kazâ borcunun sâkıt olduğu ve mirasçıların

da fidye vermesinin gerekmediği görüşündedir. İmkân bulduğu halde

orucunu kazâ etmeden vefat eden kimse hakkında ise, fakihlerin çoğunluğu, Hz.

Peygamber'in oruç borcuyla ölen kimse adına her bir gün için bir fakirin doyurulmasını

emreden hadisinin (İbn Mâce, “Sıyâm”, 50; Tirmizî, “Savm”, 23) genel

ifadesinden hareketle mirasçılarının fidye ödemesini gerekli görürler. Bir grup

fakih de, Hz. Peygamber'in, oruç borcuyla ölen kimse adına velisinin oruç tutmasını

tavsiye etmesini veya buna izin vermesini (Buhârî, “Savm”, 42; Müslim,

“Sıyâm”, 152; Ebû Dâvûd, “Savm”, 41) esas alarak ölenin yakınlarının onun

adına oruç tutmasının câiz olduğunu söylerken, Zâhirîler bunun câiz değil vâcip

olduğunu ileri sürmüşlerdir. Fakihlerin çoğunluğu ise, ölen adına fidye verilmesini

emreden hadisi ve kimsenin bir başkası namına namaz kılamayacağı ve oruç

tutamayacağı yönündeki sahâbî görüşlerini (Muvatta, “Savm”, 43) esas alarak ve

namaz, oruç gibi bedenî ibadetlerde hiçbir şekilde -mükellefin hayatında veya

ölümünden sonra- niyâbetin geçerli olmayacağı genel kaidesini işleterek, ölen

adına yakınlarının veya üçüncü şahısların oruç tutmasını, namaz kılmasını uygun

görmemişlerdir. Bunlar mezkûr hadisteki "yerine oruç tutma" ifadesiyle oruç

yerine geçecek olan fidye vermenin kastedildiğini, Hanbelîler başta olmak üzere

fakihlerin bir kesimi de bu istisnaî hükmün ramazan orucu için değil de ölenin

adayıp da yerine getiremediği adak oruç borcu için geçerli olabileceğini söylerler.

Mükellefin oruç borcunun vefatından sonra fidye ödenerek düşürülmesi

(ıskat-ı savm) arzu ve teşebbüsünün, sürekli mazereti sebebiyle oruç tutamayan

veya geçici mazereti sebebiyle oruç tutamayıp daha sonra da bu

orucunu kazâ edemeden vefat eden kimselerin durumuyla sınırlı kalması

beklenirken hangi dönemde başladığı tam olarak bilinemeyen fakat hicrî II.

asrın sonlarına doğru ortaya çıkmış olması muhtemel olan bir yorum ve

kıyaslama ile, sağlığında mazeretsiz olarak oruç tutmamış ve kazâ da etmemiş

kimse adına vefatından sonra fidye verilebileceği ve bu fidyenin ölenin oruç

borcunu ıskat etmesinin muhtemel olduğu görüşü gündeme gelmiş ve uygulama

alanına girmeye başlamıştır. Bu görüş, sağlığında mazeretsiz olarak

oruç tutmayıp kazâ da etmeyen kimsenin vefat etmekle kazâ etme imkânını

yitirdiği için, mazerete binaen oruç tutamayan kimsenin durumuna kıyasen

bu kimse adına da fidye verilebileceği, vasiyeti varsa kıyasın daha güçlü

olacağı gerekçelerine sahiptir.

Hanefî kaynaklarında, İmam Muhammed'in ölenin vasiyeti olmasa bile

mirasçıların onun oruç borcu için fidye vermesinin Allah'ın dilemesine bağlı

olarak yeterli olacağını söylediği rivayet edilir. Ölen adına yakınlarının oruç

tutabilmesinden söz eden hadisin ve İmam Şâfiî'nin bu yöndeki eski görüşünün

daha sonraki dönem Şâfiî literatüründe geniş bir yoruma tâbi tutulup

kasten terkedilen ve kazâ da edilmeyen oruçlar dahil her türlü oruç borcu

için söz konusu edildiği, ölen kimse adına oruç tutacak kimsenin onun yakını

olmasının şart görülmediği, yakınların bilgisi olsun olmasın üçüncü

şahısların da ücretli-ücretsiz böyle bir oruç tutabileceği görüş ve tartışmalarının

yer aldığı görülür. Sonuç itibariyle, âyette sadece oruç tutmaya gücü

yetmeyen sürekli mazeret sahibi kimseler için öngörülen fidye yoluyla telâfi

mekanizması, konuluş amaç ve anlamını aşarak, mazeretli veya mazeretsiz

olarak orucu terkedip, kazâ edemeden ölen herkese teşmil edilmiştir.

Her ne kadar içerisinde mâsum ve insancıl duygular barındırdığı iddia

edilebilirse de ıskat-ı savm ve ıskat-ı salât anlayışının yeşerip, her türlü

mantıkî ve dinî ölçüler zorlanarak oldukça geniş bir kullanım alanına kavuşturulması,

ibadetlerin aslî fonksiyonlarının göz ardı edilip, nasıl birtakım

şeklî şart ve gösterilere indirgenmiş "borçtan kurtulma törenleri"ne dönüştüğünün

bir göstergesi mesabesindedir. Ruhun Allah'a yükselişini sembolize

ettiği gibi, kişinin kendini geliştirip ispat etmesine katkı sağlayan ve insan

için daha birçok mânevî ve derunî yararlar içeren ibadetlerin sıradan bir borç

ödeme çerçevesinde değerlendirilmesi, ibadetlerin ruh ve amacına aykırı

olduğu gibi, insanların sağlıklarında ibadetleri ifada tembellik etmesine ve

ihmalkâr davranmasına da yol açabilmektedir.

Vefat eden kimsenin yakınlarının müteveffanın uhrevî mesuliyetini azaltacak

bir şeyler yapabilme yönündeki iyi niyeti anlaşılabilir bir durumdur;

fakat bu niyetin doğru kanalize edilerek şâri‘ tarafından öngörülmüş genel

ölçüleri aşmayacak biçimlerde gerçekleştirilmesi gerekir. Şâri‘, mevcut biçimlerin

saptırılması neticesinde oluşan biçimlere göre değil, kendi önerdiği

ölçülere göre davranılmasını ister.

Yeni Eklenenler

Akaid

İslam Fıkıhı

Gündem